پیرنیا اشاره به یکی از مهم‌ترین خانوادههای ایران معاصر دارد که در بخش مهمی از رویدادهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه معاصر حضوری موثر داشتهاند.
سردودمان این خاندان بزرگ میرزا نصراالله خان نائینی (مشیرالدوله) است که نخستین رئیس الوزرای عصر مشروطه به شمار میآید. در کارنامه او وزارت امور خارجه در عهد مظفری نیز قابل اشاره است.
حسن و حسین پیرنیا نیز به مانند پدر دستی در عالم سیاست داشتند. حسن پیرنیا در مجموع چهار بار نخست وزیر ایران شد، برای مدتی نیز وزارت امور خارجه را بر عهده داشت و همچنین در ۵ دوره موفق شد تا به عنوان نماینده تهران، وارد مجلس شورای ملی شود.
حسین پیرنیا نیز چهار دوره ریاست مجلس شورای ملی را در دو سلسله قاجاریه و پهلوی بر عهده داشت. دیگر افراد وابسته یا پیوسته خانواده نیز صاحب مجموعهای از افتخارات و عناوین مهم سیاسی و اجتماعی هستند. که بررسی جایگاه آن‌ها موضوع مورد اشاره ما نیست.
خانه پیرنیا، در خیابان لاله‌زار نو، ابتدای کوچه پیرنیا واقع شده است، این عمارت در واقع باقیمانده کوچکی از خانه – باغی است که این خاندان بزرگ در دوران قاجاریه و پهلوی اول در آن زندگی میکردند. در واقع هر یک از فرزندان میرزا نصرالله خان نائینی، در بخشی از محوطه باغ بزرگی که او در محدوده خیابان لاله‌زار خریده بود، برای خود عمارتی بنا کرد که بعدها هر یک از آن‌ها سرنوشت جداگانهای پیدا کرد.
تا پیش از تفکیک باغ، عمارت اصلی که خانواده مشیرالدوله در آن زندگی میکردند. تنها عمارت مهم و ارزشمند این باغ بزرگ به شمار میآمد. این خانه به دلیل جایگاه معتبرش در مناسبات سیاسی و اجتماعی دوره مظفری، محل تردد بسیاری از بزرگان سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و… بود و رویدادها و جلسات مهمی در آن برگزار شد که شاید مهم‌ترین آن‌ها نشستی باشد که در نهایت به نگارش نسخه اولیه فرمان مشروطیت انجامید.
حسین پیرنیا (مؤتمن‌الملک) در قسمت جنوبی زمین پدری برای خود عمارت باشکوهی ساخت. این مجموعه بعدها توسط وارثان مؤتمن‌الملک تفکیک شده و به معرض فروش می‌رسد. در بخشی از این فضا است که در سالهای اخیر پژوهشکده موزه سینمای ایران استقرار پیدا می‌کند.
در قسمت شمالی زمین نیز، نیکلای مارکوف، معمار برجسته روس و یکی از مهم‌ترین معماران عصر پهلوی اول، عمارت کنونی را برای حسن پیرنیا (مشیرالملک | مشیرالدوله) میسازد که بعدها به ترتیبی که در ادامه بیان می‌شود به تملک یکی از موسسههای زیرمجموعه وزارت بهداشت، درمان و علوم پزشکی در میآید. او همچنین در کنار خانه و در زمینی که به مشیرالدوله تعلق داشت، مدرسه ژاندارک را بنا میسازد.
حسن پیرنیا در سال ۱۳۱۴ عمارت مزبور را به همسرش شکوه عظمی (فاطمه خانم) می‌بخشد. او نیز وصیت می‌کند تا پس از مرگ، خانه به عنوان بیمارستان یا زایشگاه مورد بهرهبرداری قرار بگیرد. عمل به وصیت فاطمه خانم تا سال ۱۳۵۸ به تعویق افتاد. در این سال خانه از طرف وارثین به مجموعه وزارت بهداشت و بیمارستان شهید اکبرآبادی واگذار شد. وزرات بهداشت نیز پس از بازسازی و مناسب سازی، فضا را در اختیار موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل قرار داد و هم اکنون نیز این موسسه همچنان در این خانه به فعالیت میپردازد.
به این نکته باید اشاره داشته باشیم که حسن پیرنیا جدا از عمارت اصلی که به همسرش بخشید، خانههای دیگری نیز برای فرزندان و نوادگان خود در همین زمین بنا می‌کند. عمارت اصلی در اختیار داوود پیرنیا قرار میگیرد، عمارتی نیز به احمد ابوالقاسم پیرنیا می‌رسد که او در بخشی از آن مطب خود را بنا کرده و در بخش دیگری نیز سکونت پیدا می‌کند. بعدها خانه و مطب ابوالقاسم تخریب و به جای آن مجتمع تجاری مرجان ساخته می‌شود.
عمارت جنوب شرقی نیز به هرمز پیرنیا (رئیس دفتر تشریفات پهلوی دوم) تعلق میگیرد. این بخش خانه در سالهای پس از انقلاب مصادره شده و در اختیار ستاد اجرایی فرمان امام قرار میگیرد. ستاد نیز آن را به عنوان انبار کالاهای الکترونیک به اجاره فردی به نام مهدوی در می‌آورد.
زیباترین بخش باقیمانده از این خانه باغ تاریخی، عمارت مسکونی داود پیرنیا است که مشتمل بر دو طبقه و یک زیر زمین است. ورودی اصلی عمارت در پهنه جنوبی آن واقع شده است. از طریق یک پلکان، ایوان عمارت به محوطه باغ متصل شده است. همچنین علاوه بر سرسرای خانه، دسترسی به زیرزمین عمارت نیز از همین ایوان میسر است. در چشم‌انداز ورودی باغ نیز، علاوه بر عمارت پیرنیا، یک حوض دایرهای بزرگ قرار دارد که زیبایی خاصی به محوطه داده است.
در طبقه اول خانه، خانواده پیرنیا سکونت داشتند. اما طراحی طبقه دوم با کاربری پذیرایی از میهمانان صورت پذیرفته است. در این طبقه تالاری بزرگی وجود دارد که در طرفین آن اتاقهای متعددی واقع شده است. دفتر کار پیرنیا در همین طبقه واقع شده است. زیرزمین بخش مهمی از این عمارت را تشکیل داده است. در این مجموعه علاوه بر اتاق استراحت و کار داود پیرنیا، کتابخانه ارزشمند مشیرالدوله و خاندان پیرنیا نیز قرار گرفته است. در همین زیرزمین تاریخی است که داوود پیرنیا ایده برنامه گل‌ها را پرورش داد و خوانندگان برنامه را به حضور پذیرفت. بخشهای مهمی از کتابهای حسن پیرنیا نیز در همین فضا به نگارش درآمده است.
از دیگر بخشهای قابل ذکر زیرزمین عمارت مشیرالدوله میتوان به سفره‌خانه، شربتخانه، اتاقهای استراحت، انباری و آشپزخانه اشاره نمود. در این میان شربتخانه ویژگی منحصر به فردی دارد، چراکه بر خلاف ساختمان‌های اعیانی قاجاریه، تنها بخشی از خانه است که در تزئین آن از هنر کاشیکاری استفاده شده است. بر خلاف کاشیکاری، گچبری و فرنگی کاری در اکثر فضاهای داخلی عمارت دیده می‌شود، به ویژه در اتاقها و تالارهای خانه، شومینههای زیبایی کار شده است که از هنر گچبری بی‌بهره نیستند. ویژگی منحصر به فرد دیگر زیرزمین به نصب بالابرهایی اختصاص دارد که خدمه به کمک آن غذا را از آشپزخانه به طبقات مختلف ساختمان انتقال می‌دادند.
اهمیت این خانه که در یازدهم مرداد ۱۳۷۶ با شماره ۱۸۹۹ به فهرست آثار ملی ایران افزوده شده، جدا از وجهه تاریخی و معماری، به عناصر دیگری نیز نسبت داده می‌شود. جدا از نگارش نسخه اولیه فرمان مشروطیت که پیش‌تر به آن اشاره شد، حسن پیرنیا مجموعه سه جلدی تاریخ ایران باستان، داستان‌های ایران قدیم و حقوق بین‌الملل را در این خانه به نگارش درآورده است. داوود پیرنیا نیز هماهنگی تولید و تمرین بسیاری از آثار برنامه رادیویی گل‌ها را در این خانه به انجام رسانده است.
خانه همچنین به عنوان لوکیشین سریال هزاردستان (علی حاتمی) و فیلم سینمایی شطرنج باد (محمدرضا اصلانی) مورد استفاده قرار گرفته است.
