مجموعه دو جلدی «نقش تجار در توسعه شهر تهران» اثر منصوره اتحادیه با شمارگان ۵۰۰ نسخه و بهای دوره ۳۲۰ هزار تومان توسط نشر تاریخ ایران منتشر شد. بخشی از دغدغه‌های فکری منصوره اتحادیه را که یکی از شناخته‌شده‌ترین تاریخ‌نگاران حال حاضر ایران است، تهران و تاریخ تهران تشکیل می‌دهد و همین دغدغه باعث شده تا اکنون اسناد مهمی از تاریخ تهران در دسترس مخاطبان باشد.
جلد اول کتاب با عنوان فرعی «معاملات ملکی بر پایه اسناد تجارتخانه اتحادیه» ۴۰۰ صفحه دارد و قیمت پشت جلد آن ۱۹۵ هزار تومان است. جلد دوم کتاب نیز عنوان فرعی «اجاره و اجاره‌داری بر پایه اسناد تجارتخانه اتحادیه» را با خود به همراه دارد و در ۲۲۵ صفحه و بهای ۱۲۵ هزار تومان در دسترس مخاطبان قرار گرفته است. این مجلد تألیف مشترک منصوره اتحادیه و رقیه آقابالازاده شللو است.
- محتوای جلد اول؛ زندگینامه حاج لطفعلی و حاج رحیم اتحادیه و فعالیت‌های تجارتخانه اتحادیه و اسناد آن‌ها
جلد اول شامل ۶ فصل به ترتیب با این عناوین است: «اوضاع سیاسی اقتصادی کشور از پایان دوره ناصری تا دوره پهلوی اول»، «مختصری از زندگی حاج لطفعلی و حاج رحیم اتحادیه»، «تهران پایتخت دویست ساله»، «خرید و فروش خانه، زمین و ملک در تهران و حومه»، «منازعات حقوقی حاجی رحیم اتحادیه» و «پایان سخن».
اسنادی که در این کتاب منتشر شده‌اند، مجموعه اسناد تجارتخانه حاجی لطفعلی و پسرش حاج رحیم اتحادیه است که به طور اتفاقی پیدا شده‌اند. حاج لطفعلی اهل تبریز بود و به صرافی اشتغال داشت. در سال ۱۳۰۵ق/۱۲۶۶ ش تعدادی از صراف‌های تبریز در رقابت با شرکت‌های خارجی شرکتی به نام شرکت اتحادیه به ریاست حاجی علی کوزه‌کنانی تأسیس کردند که تا حدود سال ۱۳۲۰ ق / ۱۲۸۱ ش فعال بود. نماینده شرکت در تهران حاج لطفعلی بود که همراه پسرش رحیم به این شهر آمده بودند؛ پس از چندی شراکت با کوزه‌کنانی به هم خورد و حاج لطفعلی و حاج رحیم در تهران ماندند و فعالیت صرافی خود را جداگانه ادامه دادند آن‌ها شرکت تازه‌ای تأسیس کردند و نام آن را شرکت اتحادیه نامیدند و بعدها نام خانوادگی اتحادیه نیز توسط آن‌ها برگزیده شد.
حاج لطفعلی و حاج رحیم در عین حال که به صرافی که شغل اصلی‌شان بود، اشتغال داشتند، به تجارت نیز مشغول شدند، همچنین همزمان با کار تجارت و صرافی، در تهران به سرمایه‌گذاری در مستغلات، ملک و زمین نیز پرداختند. حاج لطفعلی در سال ۱۳۲۹ ق / ۱۲۸۹ ش فوت و حاج رحیم شرکت را شخصاً اداره کرد. حاج رحیم نیز در سال ۱۳۱۳ ش از دنیا رفت، ولی پسرانش شغل خانوادگی را ادامه ندادند و تجارتخانه عملاً غیرفعال شد.
حاج رحیم که بعد از پدر ریاست تجارتخانه را بر عهده داشت، تا پایان عمر در یکی از حجره‌های تیمچه منیجه (امین اقدس) که از پدر به ارث برده بود، مستقر بود و امور صرافی و تجارت و رسیدگی به املاک خود را از آنجا اداره می‌کرد. چند نفر در استخدام حاج رحیم بودند، تجارتخانه بایگانی مرتبی داشت و هر یک از تجار که با اتحادیه طرف معامله بودند در دفتر حساب اتحادیه یک فصل مخصوص داشتند و مکاتبات آن‌ها ثبت و بایگانی می‌شد و در پایان سال حسابرسی انجام می‌گرفت. به طور کلی صراف‌ها و تجار نظارت دقیق بر معاملات خود داشتند و رسم بر این بود که در مکاتبات خود یک مطلب را چند بار تکرار کنند چون پُست مطمئن نبود، و تلگراف هم دیر می‌رسید و البته گران بود.
رونق تجارت و موفقیت تجار نیاز به ثبات سیاسی، تداوم و استمرار قانون و حمایت دولت قدرتمند دارد. اوضاع ایران بعد از ترور ناصرالدین شاه تا روی کار آمدن پهلوی اول از آرامش برخوردار نبود و کاملاً با شرایطی که تجارت رونق گیرد، مغایرت داشت. در دوره پهلوی نیز علیرغم اینکه تا حدّی اوضاع بهبود یافت و اغتشاشات فرو نشست، اما خیلی زود دولت تجارت خارجی را به دست گرفت و آزادی و ابتکار عمل از تجار سلب شد. بسیاری از تجار به معامله زمین و ملک و مستغلات رو آوردند؛ این روند در اسنادی که در این کتاب منتشر شده، منعکس است و نقش آن‌ها را در تحول و رشد شهر تهران نشان می‌دهد، نقشی که تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
این پژوهش به طرح این مسئله می‌پردازد که این قشر از جامعه، از طریق خرید و فروش زمین و ملک و خانه در تهران و حومه در شکل‌گیری شهری که ما امروز به‌عنوان ابرشهر تهران می‌شناسیم چه نقشی داشته‌اند؟ که هم مروری است بر تاریخ تحول تهران از دوره ناصری تا آغاز سلطنت پهلوی و هم مسیر زندگانی یکی از تجار به نام آن زمان، حاج رحیم اتحادیه را دنبال می‌کند.
اما اساس این پژوهش بر کتابچه‌ای قرار دارد که حاوی معاملات حاج لطفعلی و پسرش حاج رحیم اتحادیه است. این کتابچه که جزو اسناد تجارتخانه اتحادیه است، قطع ۲۷ سانتیمتر در ۴۰ سانتیمتر دارد و دارای ۸۲ سواد از معاملات، خرید و فروش و اجاره ملک و زمین، عمارت، چند وصیتنامه و اجاره‌نامه و تعدادی مشاجره‌های ملکی و خانوادگی و رونوشت چند لایحه است.
به‌نظر می‌رسد بعد از آنکه معامله انجام می‌گرفت و بنچاق یا سند آن به طور رسمی صادر می‌شد، سواد معامله در این کتابچه ضبط می‌شد. معاملات به ترتیب تاریخ در کتابچه نوشته نشده و نویسنده هم همیشه یک کاتب نبود.
اسناد موجود در این کتابچه، معاملات مربوط به سال‌های ۱۳۴۷۱۳۲۷ ق / ۱۳۲۷۱۳۰۷ ش را در برمی‌گیرند، سال‌های گذار از یک سیستم نیمه‌استعماری به یک سیستم نیمه‌مستقل دوره پهلوی. انگلیس و روسیه که بر مالیه، سیاست خارجی، سیستم دفاعی و قضائی کشور سلطه داشتند اکنون جای خود را به استبداد رضاشاهی دادند که همه نهادهای حکومتی را در اختیار خود گرفته بود. صراف‌ها که از تعدّیات بانک شاهنشاهی و استقراضی صدمه دیده بودند، سرانجام توسط بانک ملی از میدان به در شدند. در این دوره بیست‌ساله صراف‌ها هنوز به سبک گذشته با همبستگی و همکاری، حریف و رقیب بانک شاهی به شمار می‌رفتند، ولی دیری نپایید که از طریق قوانین جدید بلدیه، وزارت دادگستری و وزارت دارایی روش کار و معیشت آنان دگرگون شد.
در مجلد اول علاوه بر اسناد کتابچه، از اسناد پراکنده تجارتخانه اتحادیه و نیز دو کتابچه محاسبات روزانه نیز استفاده شده است، چون به اصل موضوع پژوهش مربوط هستند و اطلاعات مضاعف در اختیار خواننده قرار می‌دهند، مانند مشکلاتی که در بعضی معاملات پیش می‌آمد، دعوا بر سر حدود زمین‌ها، عکس‌العمل حاج رحیم به قوانین جدید، رابطه او با سایر تجار، مالیات، مخارج بنّایی، حقوق اجزا و اطلاعاتی از این قبیل.
- محتوای جلد دوم؛ سرمایه‌گذاری در مستغلات و مسئله اجاره‌نشینی
جلد دوم کتاب شامل دو فصل به ترتیب با این عناوین است: «تاریخچه شکل‌گیری شهر تهران» و «اجاره‌نامه‌های تجارتخانه اتحادیه». در فصل نخست مباحثی چون گسترش شهر تهران، اجاره‌نشینی و اجاره‌داری در دوره گسترش تهران، بررسی ساختار اجاره‌نامه‌ها و بررسی و معرفی اجاره‌نامه‌های حاجی لطفعلی و حاجی رحیم اتحادیه، مطرح شده است.
فصل دوم نیز شامل اسناد اجاره‌نامه‌ها و مصالحه‌نامه‌های به جای مانده از تجارتخانه اتحادیه است که روند سرمایه‌گذاری در مستغلات را نشان می‌دهد. به طول کل موضوع این مجلد اراضی و مستغلات و دکاکین حاج لطفعلی و حاج رحیم اتحادیه است که بر اساس اجاره‌نامه‌ها و مصالحه‌نامه‌های موجود در میان اسناد خانوادگی تهیه شده.
طبق اسناد موجود اولین معامله حاج لطفعلی خرید ربع باغ لاله‌زار به مساحت ۷۹۵۳ ذرع از حاج باقر صراف تبریزی است که در جمادی‌الاول ۱۳۱۷ق /۱۲۷۸ ش با ۵/۱۳ ساعت گردش در هفت شبانه‌روز از نیم سنگ آب به مبلغ ۵۰۰/۱۲ تومان انجام شده است. این معامله از آن جهت اهمیت دارد که سرآغاز ارتباط این خانواده با خیابان لاله‌زار به شمار می‌آید.
بر اساس آنچه در این کتاب آمده در سال ۱۳۱۳ ق ناصرالدین شاه به امین‌السلطان وکالت داد که باغ لاله‌زار را به امین‌حضور به مبلغ ۰۰۰/۹۰ تومان بفروشد. امین‌حضور هم در همان سال ۸۱۲/۳۱ ذرع را به معزالملک می‌فروشد. بعداً حاج باقر صراف قطعه‌ای از باغ را از معزالملک می‌خرد و در جمادی‌الاول ۱۳۱۷ ق / مهر ۱۲۷۸ ش، ۷۹۵۳ ذرع به حاج لطفعلی می‌فروشد. حدود این زمین این گونه ضبط شده است: «حدی به خیابان لاله‌زار، حدی به خیابان امین همایون، حدی به خیابان باغ‌وحش (سعدی)، حدی به باغ جناب جلالتماب اجل آقای معزالملک دام‌اقباله.»
این معامله مربوط به شرق خیابان باغ لاله‌زار بود که سرنوشت مشابه غرب خیابان را داشت، یعنی به مرور قطعه‌قطعه شده به فروش رسید. کوچه‌های منشعب از لاله‌زار هم همان سرنوشت را داشت، یعنی به‌مرور تبدیل به ردیف عمارت، دکان و مغازه شدند. طبق اجاره‌نامه‌های این کتاب حاج رحیم صاحب تعداد زیادی دکان و مغازه در کوچه‌ای به نام کوچه حاج باقر صراف بود. این کوچه از شرق خیابان لاله‌زار به سمت خیابان باغ وحش (سعدی) منشعب می‌شد و در نقشه معروف نجم‌الملک کمی بالاتر از میدان توپخانه قرار دارد. در سال ۱۳۶۱ ق / ۱۳۲۱ ش کوچه حاج باقر صراف تغییر نام داد و «مجمر» نامیده شد و امروز هم به همین نام باقی است.
اولین اجاره‌نامه‌های دکان‌های اتحادیه در کوچه حاج باقر صراف مربوط به سال ۱۳۳۷ق /۱۲۹۷ ش است. در آن تاریخ حاج رحیم هم در خیابان لاله‌زار و هم در کوچه حاج باقر صراف صاحب چندین دکان و مغازه متعدد، عمارت و حیاط بود که اجاره می‌داد. چنین به‌نظر می‌رسد حاج رحیم این مغازه‌ها و حجره‌ها را در زمین خریداری شده از حاج باقر صراف بنا کرده بود. حاج رحیم صاحب دکاکین بسیاری در این خیابان بود و همچنین در جای جای دیگری از این قسمت شهر نیز صاحب عمارت بود که آن‌ها را اجاره می‌داد و برخی از اسناد آن در این مجموعه آمده است که ضمن اهمیت بسیار در زمینه اجاره و اجاره‌نشینی در تهران، برای مخاطبان عام جذاب هم هستند.
