- نویسنده: اسماعیل عباسی
- ناشر: دفتر پژوهش‌های فرهنگی
- نوبت چاپ: اول
- تاریخ چاپ: ۱۳۸۷
- تعداد صفحات: ۱۸۴
پیش‌گفتار
تهران، قریه دیروز و کلان‌شهر امروز، کهن‌روستایی است که بیش از ۲۰۰ سال از تاریخ پیدایش آن به‌عنوان پایتخت سپری می‌شود و تحولات گوناگونی را پشت سر گذاشته است. بنا به یافته‌های تاریخی، تهران روستایی کوچک و آرمیده در پایین‌دست کوه‌های البرز و دشت فراخ ری بود. در اوایل قرن دهم هجری، به دستور شاه‌طهماسب صفوی، حصاری به طول یک فرسخ به گرد تهران کشیده شد. در سال ۱۱۰۲، این شهر مورد هجوم افاغنه قرار گرفت. کریم‌خان زند موفق شد ضمن ترمیم ویرانی‌های ناشی از یورش افاغنه، عماراتی را در محل ارک تهران بنا کند.
اما تاریخ تهران در گستره سیاسی دوران، از سال ۱۲۰۹ هجری قمری که آغامحمدخان قاجار آن را به‌عنوان پایتخت برگزید، آغاز شد. از این زمان به بعد، تهران رو به آبادی گذاشت و جمعیت آن به ۵۰٬۰۰۰ نفر رسید. جمعیت شهر در واپسین سال‌های سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار به ۱۶۰٬۰۰۰ نفر و در سال ۱۳۰۲ به ۱۹۶٬۰۰۰ نفر بالغ شد. بر اساس برخی نوشته‌ها، جمعیت تهران در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی بیش از ۳۰۰٬۰۰۰ نفر بود.
کلان‌شهر امروز و روستای دیروز، تاریخی پرفرازونشیب را در بستر زمان پشت سر گذاشته است. اما آنچه در این کتاب پژوهش و بررسی شده است، سیر تحولات آب در تهران و تأثیرات فرهنگی آن بر جامعه شهری پایتخت ایران است.
ساکنان اولیه آبادی کوچک تهران، در منتهی‌الیه شمالی دشت ری و در دامنه کوه‌های البرز، چشم به رود ـ دره‌ها و قله‌های آبریز داشته‌اند؛ کوه‌هایی که زمستان پوشیده از برف‌اند و در بهار، برفابه‌های انباشته در اعماق دره‌ها و آب چشمه‌سارها به‌سوی کوهپایه‌ها و دشت سرازیر می‌شود.
بنا به نوشته‌ها و یافته‌های تاریخی، تا زمان صدارت حاج‌میرزا آغاسی، صدراعظم بلندآوازه سلسله قاجار، مسئله‌ای به نام تأمین آب اهالی پایتخت به‌صورت جدی وجود نداشت و آب موردنیاز مردم از طریق جریان‌های دائمی کوهستان و قنوات تأمین می‌شد. در این دوره، با فزونی جمعیت و بروز کم‌آبی، صدر اعظم چگونگی تأمین آب شهر از رودخانه‌های جاجرود و کرج را پی گرفت. اما اعتراض دهقانان ورامین و بیم بی‌آب ماندن جلگه جنوب تهران موجب شد که طرح انتقال آب از جاجرود مسکوت بماند و برای انتقال آب از رودخانه کرج به تهران، دو رشته نهر ساخته شد که آثار یکی از نهرها، موسوم به نهر حاج‌میرزا آغاسی، باقی است. نهر دیگر که تا یافت‌آباد واقع در جنوب تهران کشیده شده بود، هنوز هم قابل بهره‌برداری است.
ناکامی میرزا آغاسی در انتقال آب رودخانه‌های پیرامون به تهران سبب شد که وی به حفر قنات‌های جدیدی در اطراف شهر مبادرت ورزد. قنات‌هایی که بیشتر آن‌ها به آب نرسیدند و لطیفه‌ها و حکایاتی هم در این خصوص بر سر زبان‌ها افتاد.
در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار، که با پیدا شدن محله‌های حسن‌آباد، قنات‌آباد، خانی‌آباد و قاجاریه، تهران هویت شهری تازه‌ای پیدا کرده بود، دوباره مسئله کم‌آبی و ضرورت تأمین آب شهر از طریق رودخانه‌های اطراف پایتخت مطرح شد.
در این زمان، دو نفر از مهندسان زیر نظر رئیس نظمیه وقت، «کنت دومونت فرت»، مأموریت یافتند تا طرح را مورد بررسی دقیق‌تری قرار دهند. اما این تلاش‌ها هم به فرجام نرسید و تنها جمعی از رجال و درباریان برای تأمین آب موردنیاز خود به حفر چاه عمیق روی آوردند.
با افزایش جمعیت تهران، مسئله تأمین آب همچنان به‌صورت یکی از مبرم‌ترین نیازهای پایتخت پیش‌روی حکومت‌گران قرار داشت. اما شیوع بیماری‌های مسری و مرگ‌ومیر روزافزون سبب شد که تأمین آب بهداشتی برای ساکنان شهر به‌صورت جدی‌تری مورد توجه واقع شود.
در میان آزمون‌وخطاهای گوناگونی که به‌منظور تأمین آب تهران در طول زمان ادامه داشت، طرحی که میرزا تقی‌خان امیرکبیر مبنی بر اختصاص حقابه از رودخانه کرج برای تهران تدبیر کرده بود، واقعی‌تر و جدی‌تر می‌نمود؛ به‌خصوص در برابر رؤیای بلندپروازانه «اشر»[۱]، مهندس آلمانی که پیشنهاد کرده بود به کمک نقاله از دماوند برای تهران آب بیاورند، بسیار واقع‌بینانه و قابل‌اجرا بود.
بر پایه طرحی که امیرکبیر بنیان نهاده بود و با تکمیل کانالی که در زمان حاج‌میرزا آغاسی، صدراعظم قاجار، از مسیر کن به‌طرف تهران حفر شده بود، در سال ۱۳۱۰ شمسی بخشی از آب رودخانه کرج به تهران انتقال یافت. اما این مقدار آب نیاز پایتخت را پاسخ نگفت و سرانجام نخستین گام برای لوله‌کشی آب تهران در سال ۱۳۲۷ شمسی و در جلسه هیأت وزیران به‌صورت مصوبه درآمد و پروژه تأمین آب شهر با محدوده ۳۶ کیلومترمربع و با ۱٬۴۰۰٬۰۰۰ نفر جمعیت آماده اجرا شد.
لوله‌کشی آب تهران، اما با فراز و نشیب‌ها سرانجام به اجرا درآمد و در سال ۱۳۳۴ ساکنان پایتخت از آب بهداشتی که از رودخانه کرج تأمین می‌شد، برخوردار شدند.
تحولات آب در تهران در طول تاریخ این شهر و گستره وسیع جغرافیایی، بر زندگی جامعه شهری تأثیرگذار بوده است. این تأثیرات از نخستین نام‌گذاری آبادی‌های برپا‌شده در کنار رود ـ دره‌ها با نام و پسوند «آب» تا پیدایش سقاباشی‌ها، سقاخانه‌ها و میراب‌ها درخور بررسی و مطالعه است.
زندگی ساکنان تهران از بدو تولد تا پایان عمر، تحت تأثیر این تحولات بوده است. همچنان‌که گرمابه‌ها، غسالخانه‌ها، صنوف وابسته به ابزار و آلات انتقال و فراوری آب از تنبوشه‌های روزگار قاجار تا لوله‌های فلزی و پلیمری از این تحولات تأثیر پذیرفته‌اند، رفتارهای اجتماعی، آیین‌ها، آداب و رسوم و پیدایش تیپ‌های معروفی چون سقاها، میراب‌ها و دلاک‌ها و شکل‌گیری هنر و ادبیات متأثر از تحولات آب در تهران در این مقوله می‌گنجند.
تهران روزگاری تنها از زلال آب قله‌ها و رودهای شمال شهر تغذیه می‌کرد و به همین اعتبار، چنارستان‌ها و انارستان‌ها در جای‌جای شهر به محله‌ها طراوت و برکت می‌بخشیدند. اما امروزه این شهر آب رودخانه‌های کرج، جاجرود، لار و طالقان را فرو می‌بلعد! و بر پایه آخرین تحقیقات و برآوردها، سفره‌های زیرزمینی مرکز و جنوب شهر انباشته از پساب شده است و به‌زودی کلان‌شهر به صادرکننده آب بازیافت‌شده به دشت‌های تشنه شهریار و ساوجبلاغ تبدیل می‌شود.
به همین اندازه، قنات‌ها، گرمابه‌های عمومی و سقاخانه‌ها و تمامی رفتارها، مناسبات اجتماعی و سلوکی که از طریق این تأسیسات محلی دیرسال شکل می‌گرفت، دگرگون شده و شهروندان امروزی تهران در تأسیسات گرمابه‌های مدرن و در سالن‌های داغ سونا و دم خُنک جکوزی‌ها به گفت‌و‌شنود می‌نشینند. همچنان‌که زندگی گرمابه‌روهای قدیم، میراب‌ها، سقاها و مقنی‌ها سرشار از حرف و حدیث‌های تلخ و شیرین و گاهی آمیخته به افسانه و رؤیاست.
در این کتاب سعی بر این بوده که آثار فرهنگی تحولات آب تهران، به‌ویژه طرح مهم تأمین آب بهداشتی و لوله‌کشی آب شهر، از آغاز انتخاب این شهر به‌عنوان پایتخت ایران تا مقطع سال ۱۳۵۷ هجری شمسی، با بهره‌گیری از منابع گوناگون بازکاوی شود. اثرات فرهنگی این تحولات، فصلی مهم از تاریخ فرهنگی و اجتماعی تهران است که هرگز به‌صورت جامع به آن پرداخته نشده و در کنار خاطره‌نویسی‌ها و تاریخ زندگی شاهان و درباریان و تک‌نگاری‌های اجتماعی به قلم فرهیختگان علاقه‌مند و مردم‌دوست، همواره مهجور مانده است.
طرح مهم لوله‌کشی آب تهران، که این شهر را در بستر توسعه همه‌جانبه قرار داد، محور و موضوع اصلی این کتاب است. لوله‌کشی آب تهران، البته از حوادث علنی و پشت‌پرده سیاسی روزگار بازیگران عصر طلایی برکنار نبود. همچنان‌که شرکت انگلیسی «الکساندر گیپ» فراتر از مصوبه‌های قانونی و مناقصه‌ای که شرکت‌های دیگر خارجی را برنده شناخته بود، با دستی پیش بر پروژه لوله‌کشی آب تهران چنگ می‌انداخت و مطبوعات آن روزها، با همه محدودیت و فشارهای سیاسی، کم‌وبیش ولو با زبان طنز و کنایه، به مناسبات پشت‌پرده نیز می‌پرداختند.
در این پژوهش کوشیده‌ایم که اثرات فرهنگی مترتب بر این وقایع تاریخی را روشن کنیم.
فهرست مطالب
پیش‌گفتار
آب در باورها
- دعای باران
- نماز باران
- موسیقی آب
- جشن آب‌ریزان
- ابتکار ایرانیان
قنات
- روش حفر قنات
- تمدن‌های کاریزی
- قنات‌های ایران
- عروسی قنات، موسیقی قنات
- قنات‌های تهران
آب و کشاورزی در تهران
- آبیاری مزارع
- واگذاری آب مازاد
- چشمه‌ها
- آب‌های معدنی
سقا، سقایی و سقاخانه
- سقاخانه‌های تهران
میراب‌ها
- میراب محله
- زیرآب‌زنی
- آبرسانی
یخچال‌های تهران
- نخستین کارخانه یخ‌سازی
- فروش کارخانه‌ها
حمام‌های تهران
- حمام زنانه
- گرمابه، امانت‌دار
- حمام آشتی‌کنان
- موسیقی حمام
- جن در حمام
- چاله‌حوض و حمام دوش
- معماری حمام
- پایان دوران حمام‌های کهن
- نظام‌نامه حمام‌ها
- نخستین آگهی مناقصه نصب حمام
- دوش همگانی
- تجهیز گرمابه‌ها
آلودگی آب
- نخستین ماشین آب‌پاش
- اقدامات بهداشتی
- قبر اوروس
- تغییر مشاغل
- آب در بشکه
- آب‌حوضی
- تلمبه فشاری
- آب سفارت
- تلمبه برقی
مسئله قدیمی فاضلاب
- مطالبات مردم
- نخستین سیل‌بندها
- حفر چاه‌های فاضلاب
لوله‌کشی آب
- افول تنبوشه‌سازان
- هزینه لوله‌کشی
- ورود معتمدان و بازاریان
- راه‌های تأمین سرمایه
- وقفه ده‌ساله
- پی‌آمدهای لوله‌کشی
واکنش مردم و مطبوعات
- مقایسه تهران با پایتخت‌های اروپایی
- نگاه خارجیان
لوله‌کشی، موضوع طنز و کاریکاتور
نتیجه‌گیری
