خانه موزه مقدم عمارتی زیبا در پهنه مرکزی شهر تهران و یکی از ارزشمندترین سرمایه‌های تاریخی این شهر است که به‌جرئت می‌توان آن را از گران‌ترین خانه‌های جهان برشمرد.
مالک اصلی این خانه زیبا که قدمت آن به دوره قاجاریه بازمی‌گردد، محمدتقی خان احتساب‌الملک است که به‌مانند پدرش که به‌عنوان پیشخدمت مخصوص ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین شاه در دربار قاجاریه صاحب‌منصب بود، در زمان سلطنت محمدعلی شاه یکی از معتمدین پادشاه به شمار می‌آمد و در دربار احمدشاه نیز مورد اعتماد و وثوق بود. او مدتی رئیس اداره احتسابیه تهران و وزیرمختار ایران در سوئیس بود. مدتی هم ریاست بلدیه تهران را بر عهده داشت. محله احتسابیه در شمال شرقی تهران ازجمله اراضی است که به او تعلق داشت.
این خانه بعد از مرگ احتساب‌الملک در پاریس به فرزند کوچکش محسن مقدم واگذار می‌شود و ازاین‌رو است که به خانه مقدم مشهور شده است.
محسن مقدم از شاگردان کمال‌الملک است، تحصیلات خود را در رشته‌های نقاشی، تاریخ هنر و باستان‌شناسی در فرانسه به اتمام رسانده است و در زمره یکی از مهم‌ترین اساتید باستان‌شناسی ایران به شمار می‌آید. او همچنین از بنیان‌گذاران دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران نیز به شمار می‌آید.
محسن مقدم پس از پایان تحصیلات خود به‌اتفاق همسر فرانسوی‌اش راهی ایران می‌شود و به همراه او در مرکز باستان‌شناسی کشور و زیر نظر آندره گدار به‌عنوان بازرس فنی هیئت باستان‌شناسی فرانسوی به فعالیت می‌پردازد. بعدها همسرش که او نیز دانش‌آموخته رشته باستان‌شناسی است، به‌عنوان کارمند کتابخانه و موزه ملی ایران به فعالیت خود ادامه می‌دهد، ولی مقدم به همکاری خود با موزه پایان داده و جهت تدریس راهی دانشگاه تهران می‌شود.
مقدم و همسرش در کنار دلشمغولی‌ها و امور تحقیقی و اجرایی خود، به‌اتفاق یکدیگر خانه میراثی‌شان را به مرور به موزه‌ای زنده از تاریخ و فرهنگ ایران تبدیل می‌نمایند. علاقه این زوج فرهیخته به جمع‌آوری آثار و اشیاء تاریخی و نگهداری مناسب از آن‌ها در مجموعه‌های متنوع کلکسیونی منجر به آن شد تا این خانه در نهایت به گنجینه‌ای از هنر و فرهنگ ایران بدل شود.
خانه مقدم مساحتی بالغ بر ۲۱۱۷ مترمربع دارد و شامل سه حیاط بیرونی، اندرونی و مجموعه سرایداری است. در حیاط بیرونی (تابستانی)، اتاق پیشخوان، اتاق پذیرایی، حوض‌خانه، کارگاه، ساختمان اربابی، ایوان گلخانه، دیوار جدید و حوض ژاپنی واقع‌شده است. در اندرونی ساختمان نیز واحدهایی شامل زیرزمین، ایوان، اقامتگاه زمستانی، اتاق نشیمن، دیوار تزئینی، حوض و باغچه قرار دارد. بخش سرایداری که در قسمت جنوب شرقی خانه واقع شده نیز شامل آشپزخانه و محل سکونت مستخدمان و خدمه است.
در جای‌جای این خانه زیبا عناصر معماری ایرانی به چشم می‌آید. استفاده بی‌نظیر از کاشی‌های رنگی به‌ویژه در ترکیب رنگ‌های فیروزه‌ای، آبی آسمانی و بنفش و تلاشی که آگاهانه در بستر حیاط برای نمایش الگوی باغ ایرانی شده، به‌نوبه خود می‌تواند ذهن هر بیننده‌ای را معطوف خود کند.
در حیاط بیرونی آن‌گونه که پیش‌تر بیان شد، ایوانی قرار دارد که با چند طاق و ستون زیبا مزین به کاشی‌هایی از دوران زندیه و قاجاریه است. در وسط این ایوان حوضچه‌ای از جنس مرمر قرار دارد که از حمام فتحعلی شاه به اینجا منتقل‌شده و آبی که از آن جاری می‌شود توسط یک جوی باریک به داخل استخری می‌ریزد که دکتر مقدم آن را با الگوبرداری از استخر و آب‌نماهای باغ الحمراء در اسپانیا طراحی و ساخته است و به‌مانند آن از اطراف چند فواره، آب را به داخل استخر می‌پاشند. باغچه و حیاط توسط سلما به سبک باغ‌های ژاپنی ساخته‌شده است.
با عبور از ایوان به اتاق پیشخوان می‌رسیم که به‌عنوان اتاق انتظار میهمانان مورداستفاده قرار می‌گرفت و در کنار اتاق کار محسن مقدم واقع شده بود. هم‌اکنون در این مکان لوازم شخصی دکتر به همراه تعدادی قاب عکس و نقاشی به معرض دید عموم گذاشته‌شده است. در اتاق پذیرایی نیز انواع متنوعی از سفال، مفرغ، ابزارهای سنگی، اشیاء فلزی، شیشه‌ها، مهرها و اسناد تاریخی نگهداری می‌شود. این مجموعه مشتمل بر بیش از ۱۲۰۰ ظرف سفالی و تکه سفال است که در بازه زمانی هزاره پنجم پیش از میلاد تا دوران معاصر در نقاط مختلف ایران و مناطق پیرامونی آن ساخته‌شده است.
در ساختمان اربابی که به شکل قلعه‌های قرون‌وسطی اروپا ساخته‌شده و دکتر مقدم با همکاری یکی از شاگردانش در دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران به نام دکتر ابوالقاسمی آن را در سال ۱۳۴۵ بنا نموده، بخش‌های متنوعی وجود دارد که عبارت‌اند از اتاق کدخدا، حمام، اتاق صدف، اتاق تدخین و زیرزمین که بسته به کاربری هر یک از آن‌ها با کاشی، سفال یا اقسام دیگر تزئین شده‌اند و هر یک اشاره‌ای به سبک و سیاقی از هنر و زندگی مردم ایران دارد.
یکی دیگر از بخش‌های جالب‌توجه، حوض‌خانه است که قدمت آن به دوره مظفرالدین شاه بازمی‌گردد و تزیینات دیوارهای آن بعدها توسط مقدم اعمال‌شده است. این بخش که برگرفته از هنر کاشی‌سازی و سفال‌کاری است به‌خوبی توانسته تصویرگر سیر تحول هنر – صنعت سفال و کاشی در ایران باشد.
این خانه به‌خودی‌خود واجد زیبایی بوده و معماری آن شگفت‌انگیزاست، با این‌وجود تنها ماهیت تاریخی و معماری آن نیست که موردتوجه قرارگرفته است. بلکه اشیایی که به آن هویت داده‌اند و ماحصل هزینه فراوان و سال‌ها تلاش شبانه‌روزی دکتر مقدم و همسرش در گردآوری میراث تاریخی ایران است، به زیبایی این خانه تاریخی بیش از پیش افزوده است.
در سال‌هایی که گذشت تغییراتی در کاربری بخش‌های متنوع خانه به وقوع پیوست که در عین حفظ اصالت وعدم آسیب‌رسانی به بافت آن، به‌خوبی توانست این گنجینه را در قالب باغ‌موزه منحصربه‌فردی در معرض دید عموم قرار بدهد. به این ترتیب است که آتلیه و کارگاه به کتابخانه تخصصی باستان‌شناسی، زیرزمین به گنجینه آثار تاریخی، اتاق قاجار در بخش اندرونی به نمایشگاه آثاری از دوره‌های تاریخی ایران تبدیل شده است. اتاق نشیمن نیز به محلی برای نمایش قلمدان‌ها، جعبه و گنجفه (کارت‌های بازی) و نیز نقاشی‌هایی که توسط صاحب‌خانه کشیده شده اختصاص پیداکرده است.
جدای از این تغییرات، بخش‌هایی از بنا همچنان به روال سابق باقی‌مانده که از آن جمله می‌توان به گلخانه اشاره کرد که در انتهای غربی ضلع شمالی خانه قرار دارد و در آن به سیاق معمول کاشی‌های لعاب‌دار قدیمی و ازاره‌های سنگی حجاری‌شده زیبایی با مضمون گل و گیاه به‌کاررفته است.
همچنین دو دیوار یکی در ضلع شرقی قرار دارد که توسط دکتر مقدم در مراحل مختلف با کاشی‌ها و ظروف قاجاری آراسته‌شده و در میانه آن طاق‌نمایی زیبا طراحی و اجراشده است. دیوار دیگر که به دیوار جدید یا دیوار تجدد معروف است و بین دو اندرونی و بیرونی تعبیه‌شده نیز با همان کارکرد و شمایل همچنان وجود دارد. این دیوار که توسط مهندس هوشنگ سیحون طراحی و اجراشده، مرکب از چند ستون مارپیچی است که پایه‌های آن در هنگام تخریب کاخ خواهر ناصرالدین‌شاه به این محل انتقال داده‌شده و به سبک و سیاق کاخ چهل‌ستون اصفهان با کاشی تزئین شده است. بر روی این ستون‌ها، طاق‌های زیبایی قرارگرفته‌اند که به ستون‌ها و دیوار زیبایی خاصی می‌دهند.
علاوه بر گنجینه کاشی و سفال، پارچه‌های ارزشمند و کم‌نظیر این مجموعه در قالب لباس، تکه پارچه و تابلو بخش مهمی از گنجینه خانه موزه مقدم را تشکیل می‌دهند و تنوع موجود که بردرگیرنده آثاری از دوران ساسانی تا پهلوی است، در کنار پارچه‌هایی از نقاط مختلف جهان که با تلاش بی‌نظیر محسن مقدم و همسرش گردآوری‌شده‌اند، آن را به یکی از غنی‌ترین موزه‌های پارچه ایران و جهان تبدیل نموده است.
بخش دیگر موزه نیز به نمایش و نگهداری گنجینه سکه اختصاص دارد و در آن سکه‌هایی از جنس نقره و مس، از عهد باستان تا پهلوی وجود دارد.
تابلو نقش‌های موزه نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است. این آثار که شامل مینیاتور، آبرنگ، رنگ و روغن، سیاه‌قلم و… است. دربرگیرنده آثاری از رضا عباسی، صنیع الملک غفاری، محمدحسن افشار، قوللر آغاسی، مشهدی آقابزرگ شیرازی، محسن مقدم و گروهی از هنرمندان ناشناس است که از دوران صفویه تا دوران معاصر نقش بسته‌اند.
گنجینه دیگر این موزه مربوط به مهرها و نشان‌های خانوادگی است که دربرگیرنده ۲۹ عدد مهر و ۵۵ عدد نشان مربوط به خاندان مقدم از دوره قاجاریه تا دوره پهلوی است. مدال‌های دکتر مقدم نیز که در طی سال‌ها فعالیت علمی موفق به دریافت آن‌ها شده است، در این بخش نگهداری می‌شود.
از دیگر کلکسیون‌های این مجموعه می‌توان به تمبر، صدف، چپق، قلیان و… اشاره نمود. گنجینه‌ای که برخی از آن‌ها توسط سفرا و میهمانان برجسته داخلی و خارجی به خانواده مقدم هدیه داده‌شده و عمده دیگری از آن‌ها مستقیم یا غیرمستقیم خریداری‌شده‌اند.
دکتر محسن مقدم در سال ۱۳۶۶ در شهر تهران زندگی پربارش به انتها می‌رسد. او با توجه به علاقه وافرش به علم، تاریخ و هنر، خانه پدری خود را به همراه آثار نفیس گردآوری‌شده در سال ۱۳۵۱ وقف دانشگاه تهران می‌نماید. پس از مرگ ایشان تا سال‌ها موزه توسط همسرش مدیریت می‌شود و پس از درگذشت ایشان در سال ۱۳۶۹، امور آن به دانشگاه واگذار می‌شود تا نسبت به تغییر کاربری، مرمت و آماده‌سازی برای فعالیت مستمر، اقدامات لازم در دستور کار قرار بگیرد. در یکی از مهم‌ترین اقدامات خانه با شماره ثبت ۲۹۲۹ در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۷۹ به فهرست آثار ملی ایران افزوده می‌شود.
