- نویسنده: محمد بهشتی
- مقدمه: ناصر تکمیل همایون
- تعداد صفحات: ۸۴ صفحه
- ترتیب انتشار: چاپ اول | ۱۳۹۵
- ناشر: دفتر پژوهشهای فرهنگی
پیشگفتار
کتاب «داستان تهران» تألیف سید محمد بهشتی، برداشتی است کلی از شکلگیری و تحولات شهر تهران که در چند فصل تحلیلی برای استفاده خوانندگان تحریر شده است.
در تبیین «تهران در بستر جهان» از جغرافیای آن به گونهای سخن به میان آورده که با هفت اقلیم در پیوند قرار دارد و یادآور شده است که هرگونه حادثه و تغییر در آن نه تنها جهان کهن را دگرگون کرده بلکه در زمان ما با جمعیت تقریبی ۸ میلیون نفر، به لحاظ بینالمللی چشمگیری خاص پیدا کرده است. جغرافیای تاریخی این شهر بیش و کم نوبنیاد در منطقهای کهنبنیاد به گونهای است که گاه عاملیت و رسالت اجتماعی و فرهنگی و حتی جغرافیایی آن مکتوم مانده است، که مؤلف به آن میپردازد و با شناساندن طبیعت تهران و بیان آب و خاک آن و نخستین حیات انسانی آن سامان، که به دلیل چشمههای طبیعی و خاکهای جنوبی منطقه که کشاورزی و زراعت سالم را به ارمغان آورده، روشن میکند که در پی آن شهرها و مدنیتهای ارزندهای چون چشمه علی و ورامین و واحدهای زیستی همجوار چگونه پدید آمدهاند.
مؤلف سابقه شهر شدن تهران را به دوره شاه تهماسب (۹۶۱ ق) و شهر شدن آن واحد روستایی از میان ۳۰۰ واحد همانند، به دلایل تاریخی و مذهبی همجواری با مدفن حضرت عبدالعظیم (ع) رسانده است و در لابهلای مطالب زیبا و امیدبخش از گسلهایی صحبت میکند که هم آبخیز است و چشمهسارهای طبیعی را روان میسازد و هم پایه ساختمانها در قعر زمین را مایل به عقبنشینی موضعی کرده و در نتیجه آب از جاهای دیگر سربرآورده و آسیبهایی را موجب شده است.
این شهر با کیفیت طبیعی یادشده، به دستور آقا محمدخان قاجار، پایتخت ایران شده است و ترکیب جمعیتهای مهاجر از همه جای کشور، آن را به صورت «ایران کوچک» در آورده است. ایران کوچک در دوره قاجاریه توسعه یافته و این امر با آن که تهران را به صورت شهری بیش و کم قانونمند در میآورد، اما طبیعت خاک و قنوات و محیط زیست تهران را دگرگون میسازد و بیم زلزله را افزونتر میکند.
شاید چشمگیرترین امری که در تهران به معنای جدید ظهور و بروز پیدا میکند، مدیریت شهری است؛ مهاجران جدید در صبغههای گوناگون از مناطق مختلف ایران، فضای شهرنشینی تهران را دگرگون میکنند و دولت را بیش از گذشته در پیوند با سرنوشت اجتماعی شهر قرار میدهند. اقدامات حاج میرزا آقاسی، توسعه تهران (دارالخلافه شدن شهر)، مسائل آبرسانی و لزوم نظافت شهر از انواع دخالتهای دولتی در امور شهری (احتسابیه – بلدیه) شناخته شدهاند.
جنبش مشروطیت در ایران و تصمیمگیریهای بنیادی آن در تهران، تدوین قانون اساسی و قوانین بلدیه، پایتخت، حضور مهاجران جدید و اقامت خارجیان، تحول در فرهنگ و آموزش و پرورش و توجه به مسائل بهداشتی، بیتردید در حیات تاریخی و دگرگونیهای تهران اثرات زیادی باقی گذاشته و گروه مدیران را دگرگون کرده است که تمامی این موارد مورد توجه مؤلف قرار گرفته است.
کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ رضاخان و پس از آن سقوط قاجاریه و روی کار آمدن سلسله پهلوی در ۱۳۰۴، برگی تازه از تاریخ شهر تهران را ورق زده است. روی کار آمدن قزاقی که تبار و پیشینه برجستهای نداشت، سبب شد که افراد بسیاری از همراهان و هممسلکان او وارد شهر تهران و نظام مدیریت آن شوند. مهندس بهشتی افزوده است: علاوه بر قزاقان ایرانی که عهدهدار مشاغل و امور حکومتی میشدند، تعداد زیادی از روسهای سفید که در قزاقخانه ایران بودند و همچنین قزاقهای اهل قفقاز، تفلیس و … با روی کار آمدن رضاشاه در ایران ماندگار شدند و به سرزمینهای خویش بازنگشتند (ص ۶۹).
مؤلف در فصل «تهرانی کیست؟» از جمعیت تهران و تغییرات کیفی شهر سخن به میان میآورد و از پدید آمدن سه محله یوسفآباد، نارمک و نازیآباد در دوره زمامداری دکتر مصدق یاد میکند و در پی آن، فضای سیاسی و کیفیت اجتماعی و فرهنگی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ را یادآور میشود و با تشریح مهاجرتهای جدید و دگرگونی عمیق جمعیتی از «تهران چه شده است؟»، سخن به میان میآورد و با ذکر تضادهای شهری-روستایی به لحاظ فرهنگی، به مقوله حاشیهنشینی تهران اشاره میکند. در داخل شهر از شمالنشینان و جنوبنشینان سخن به میان میآورد و درباره کل جمعیت شهرنشین تهران و سراسر ایران اعتقاد دارد که در این زمان حداکثر به حدود نه میلیون رسیدهاند، یعنی امروز با شهرهایی مواجه هستیم که اکثریت ساکنان آنها، قریب چهل میلیون نفر تبار روستایی دارند (ص ۸۱).
بدینسان معلوم میشود که چه مشکل عظیمی در شهرنشینی ایران به ویژه تهران پدید آمده است، اما مؤلف در برابر این نابسامانیهای فرهنگی و اجتماعی که به تفصیل از آن سخن به میان آورده و در فصل «تهران به کجا میرود؟» اعتقاد ورزیده است که بهار شهرنشینی در ایران آغاز شده است و این بهار دلانگیز را چنین توصیف میکند: بهار شهرنشینی آن وضعیتی است که هنوز فرهنگ و اخلاق و منش شهرنشینی به طور مطلق بر شهرها حاکم نیست، اما نشانههایی نو پدیدار شده و فصلی تازه را در مناسبات شهری نوید میدهند (ص ۸۴). سرانجام، تقاضاهای این نسل از نوعی خواهد بود که سرنوشت امیدوارانهتری را برای تهران رقم خواهد زد (ص ۸۵).
خوانندگان این کتاب کمحجم اما پربار با مسائل شهری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی بسیاری آشنایی خواهند یافت یا بر اطلاعات آنها افزوده خواهد شد. نگارش کتابهایی از این نوع، بیتردید برای نسل جدید ایران سودمندیهای زیادی خواهد داشت.
دکتر ناصر تکمیل همایون
فهرست مطالب
- پیش سخن
- فصل یکم: تهران در بستر جهان
- فصل دوم: تهران در بستر ایران
- فصل سوم: طبیعت تهران
- فصل چهارم: شهر شدن تهران
- فصل پنجم: تهرانی کیست؟
- فصل ششم: عدم شناخت تهران و مشکلات ناشی از آن
- فصل هفتم: تهران چه شده است؟
- فصل هشتم: تهران به کجا میرود؟
- منابع و مآخذ
