حسین کریمان را بایستی یکی از مهمترین پژوهشگران در حوزه جغرافیای تاریخی شهر تهران بدانیم. پژوهشگری سترگ که با آثار ارزشمندش بخش مهمی از میراث تاریخی ری، تهران و شمیرانات را از خطر فراموشی و نابودی نجات داد.
دکتر حسین کریمان نویسنده، لغت‌شناس، تاریخنگار و جغرافیدان برجسته معاصر در ۱۷ آبان ۱۲۹۲ در محله سادات روستای آهار از توابع شهرستان شمیران به دنیا آمد. پدرش یکی از بزرگترین مالکان اراضی کشاورزی و دیمی دهستان آهار بود. اوضاع مناسب اقتصادی خانواده باعث شد تا او از همان بدو امر بتواند با فراغ بال در شهر تهران به تحصیل بپردازد.
در سال ۱۳۱۵ و پس از اتمام دوره متوسطه و آغاز تحصیلات دانشگاهی به تدریس در مدارس حافظ، منوچهری، ایمان و اتحاد پرداخت. همزمان در رشته زبان و ادبیات فارسی در دانشسرای عالی نیز تحصیل را ادامه داد و موفق شد مدرک لیسانس خود را در سال ۱۳۲۴ اخذ نماید.
پس از آن به قم رفت و در دبیرستان حکیم نظامی (امام صادق) به تدریس ادبیات فارسی، عربی و جغرافیا پرداخت. این مدرسه با حضور اساتیدی چون مانند محمدامین ریاحی، امیرحسن یزدگردی، محمدحسین بهشتی، مظاهر مصفا، بهرام فره‌وشی، سید حسن سادات ناصری، احمد بهشتی، محمد مفتح و علی‌اصغر فقیهی یکی از معتبرترین مدارس کشور به شمار میآمد.
همچنین با توجه به فهرست تعدادی از دانش‌آموزان این مدرسه می‌توان به اهمیت نقش آن در عرصه سیاست، فرهنگ، اقتصاد و هنر کشور در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی پی برد. افرادی چون سید احمد خمینی، صادق لاریجانی، عباس آخوندی، رضا فرجی‌دانا، شاهرخ ظهیری، هرمز ظهیری، سید محمدمهدی میرباقری، سید عبدالرحیم موسوی، غلامحسین نامی، محمدباقر لاریجانی، سید محمد صادق خرازی، سید علی اکبر ابوترابی فرد، خسرو گلسرخی، ابوالحسن فرهودی، حسین شهیدزاده، حبیب اله بی‌آزار، ناصر کمالیان، علی‌اشرف صادقی، غلامرضا امامی، غلامحسین جباری، محمود شریعت، سیدعلی محمد برقعی، فتح‌الله فلاحیان، مجید جعفری‌تبار، عباس جهانگیریان، منصور ونک، علی تاجرنیا، صادق محفوظی و… از این جمله به شمار میآیند.
«فرهنگ‌نویسی در ایران و فرهنگ‌هایی که تاکنون نوشته شده است» عنوان نخستین اثری است که از حسین کریمان منتشر گردیده است. در واقع این اثر پایان نامه دوره لیسانس او در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران است که در طی چند شماره در نشریه دبیرستان حکیم نظامی قم در سال ۱۳۲۵ به چاپ می‌رسد.
کریمان ضمن تدریس در دبیرستان، با حضور در جلسات درس آیتالله بروجردی، آیتالله سید محمد کوه‌کمره‌ای، آیتالله صدر، آیتالله خوانساری، آیتالله شریعتمدار استرآبادی و آیتالله محمدصادق نصیری سرابی به تکمیل دانش فقهی و دینی خود پرداخت. او جدا از تدریس و تحصیل، ساعاتی از شبانه‌روز خود را به تحقیق در خصوص تاریخ شهر قم اختصاص داد. کریمان ضمن بررسی تاریخی شهر قم و شناخت ظرفیتهای فرهنگی و مذهبی آن، اقدام به تهیه نقشهای از این شهر نمود که در آن جزئیات بسیاری لحاظ شده است. دقت نظری که حاصل قدم به قدم پیمودن شهر و فیشبرداری از آن است. خودش در گفتگویی با ماهنامه کیهان فرهنگی قصدش را از تهیه این نقشه کمک به زائرانی میداند که میخواهند دفاتر مراجع تقلید را در این شهر پیدا کنند. نتیجه کار نخستین نقشه دقیق از شهر قم بود که علاوه بر نشانی مراجع، مراکز دیگری را نیز در دسترس قرار داده بود. این نقشه به همراه نقشه شهرستان قم در سال ۱۳۲۸، به انضمام مطالب مفید دیگری در کتاب «قم را بشناسید» منتشر شد.
حسین کریمان در تابستان ۱۳۲۹ به دلیل بیماری مادر، به ناچار شهر قم را به مقصد تهران ترک میکند. او در این شهر ضمن تدریس در مدارس مختلف، به ادامه تحصیل پرداخت و موفق شد تا در سال ۱۳۳۵ مدرک دکترای زبان و ادبیات فارسی را اخذ نماید. در طی این مدت شاگرد اساتید بزرگی چون ملک‌الشعرا بهار، بدیع‌الزمان فروزانفر، علی اصغر حکمت، جلال‌الدین همایی، محمدتقی مدرس‌رضوی، عبدالعظیم قریب، فاضل تونی، لطفعلی صورتگر و سعید نفیسی بود.
تدریس در رشته ادبیات فارسی در دانشگاه تهران نخستین شغلی بود که پس از اخذ دکترا به آن مشغول میشود. پس از آن نیز به دعوت دانشگاه ملی (شهید بهشتی) به آنجا منتقل میشود. بدین ترتیب دوران طولانی تدریس دانشگاهی او از سال ۱۳۳۵ آغاز و تا ۳۰ آذر ۱۳۷۲ که به دلیل عارضه سکته قلبی دار فانی را وداع میگوید، ادامه مییابد.
حسین کریمان، علیرغم احاطهای که به زبان و ادبیات فارسی داشت و این رشته تحصیلی را در معتبرترین دانشگاههای کشور تدریس میکرد، اثری در این زمینه از خود به یادگار نگذاشت و عمدتا در زمینه پژوهشهای مذهبی، تاریخ و جغرافیا به انتشار آثار خود پرداخت. تنها اثر ادبی شاخصی که دکتر کریمان در انجام آن مشارکت داشت. همکاری با بدیع‌الزمان فروزانفر در تصحیح یکی کلیات شمس تبریزی است. تلاشی که ۱۲ سال به درازا انجامید.
جغرافیای شهرستان قم، طبرسی و مجمع البیان، ری باستان (۲ جلد)، قصران (۲ جلد)، آثار بازمانده از ری قدیم، تهران در گذشته و حال، سیره و قیام زید بن علی، فرهنگ‌نویسی در ایران، پژوهشی در شاهنامه و جغرافیای دره رودبار از آثار منتشر شده استاد است. وی همچنین عضوی از گروه نویسندگان دایرهالمعارف تشیع است و در مطبوعات کشور نیز بیش از هشتاد مقاله و رساله منتشر نموده است. همچنین مطالبی از ایشان در فرهنگ معین منتشر شده است.
حضور پرمعنای دکتر کریمان در پژوهشهای تاریخی، مجموعه پربار و ارزشمندی را در اختیار نسل‌های بعد از خود قرار داده است. آثاری که استاد با تلاش فراوان و مطالعات گسترده کتابخانه‌ای و بازدیدهای مکرر میدانی موفق به نگارش آن شده‌اند، همچنان در زمره معتبرترین آثار در شناخت جغرافیای تاریخی شهر ری، تهران و شمیرانات است. همچنانچه کتاب ارزشمند قم را بشناسید (جغرافیای شهرستان قم) نیز از همین خصوصیت برخوردار است.
ویژگی مهمی که می‌بایست در سلسله آثار دکتر کریمان (اعم از کتاب و مقاله)، به آن توجه داشت، به خط سیری باز می‌گردد که در هر اثر می‌توان به آن اشاره کرد.
در کتاب نخست دکتر کریمان، شهر قم موضوع اصلی تحقیق و پژوهش قرار دارد. این شهر به دلیل سکونت کریمان برای تدریس در دبیرستان حکیم نظامی و نیز تحصیل علوم حوزی (به صورت مستقل)، انتخاب نخست او برای انجام تحقیق است. در این اثر، کریمان اگرچه به پختگی آثاری که درباره ری، تهران یا شمیران نوشته، ظاهر نشده است، اما در نوع خود یکی از آثار شاخص در زمینه شناخت شهر قم را تالیف نموده است. به ویژه که بسیاری از مطالب آن مستند به اطلاعاتی است که دکتر کریمان در پرسههای مداوم شهری به آن دست یافته است، منبعی که در نبود آن بسیاری از ظرفیتهای تاریخی شهر قم تحت لوای توسعه شهری برای همیشه به فراموشی سپرده میشد. روندی که درباره یافته‌های استاد از تهران، ری و شمیرانات نیز صدق میکند و بسیاری از آن‌ها به دلایل متعدد، عمرشان به دوران کنونی نرسید و اگر دکتر کریمان به ثبت آن‌ها اقدام نمیکرد، چه بسا حافظه تاریخی شهرهای ما از آن‌ها تهی میشد.
کتاب دوم حسین کریمان، «طبرِسی و مجمع البیان» نام دارد. این کتاب که در سال ۱۳۴۰ منتشر شد، تکمیل شده پایاننامه کریمان در مرحله دکترای زبان و ادبیات فارسی است. پایان نامه‌ای که با هدایت و اصرار علی اصغر حکمت به سرانجام رسید و پس از تکمیل در قالب کتاب «طبرِسی و مجمع البیان» به بازار عرضه شد. این کتاب به زندگی شیخ طبرِسی و شرح یکی از مهمترین آثار او به نام مجمع البیان اختصاص دارد.
کریمان در خلال مباحث این کتاب، به ناچار برخی شهرهای مهم شیعهنشین را نیز معرفی کرده است. از جمله این شهرها ری باستان است. شهری که به عنوان پایگاه شیعیان نقش مهمی در رواج این آئین در جهان اسلام و به ویژه ایران داشته است.
«طبرِسی و مجمع البیان» قرار است تا یک کتاب مذهبی باشد، اما بخش مهمی از این اثر به شهرشناسی و جغرافیای تاریخی و فرهنگی جهان اسلام اشاره دارد. تمرکز کریمان بر این شیوه از شهرشناسی به دلیل تجربهای که در کتاب «جغرافیای شهرستان قم» کسب کرده بود، دستمایه اثری شد که در نوع خود نمونه و پیشتاز بود.
بازتاب خوب این کتاب، به ویژه در بخشهای مربوط به ری باعث شد تا دکتر کریمان به خلق اثری مستقل درباره این شهر باستانی بیاندیشد. تلاشی که در سال ۱۳۴۹ به ثمر نشست و کتاب ارزشمند و بسیار مهم «ری باستان» در دو جلد با سرمایه انجمن آثار ملی به بازار عرضه شد.
جامعیت «ری باستان» در هیچ اثر دیگری تکرار نشد و همچنان به عنوان منبع پژوهشی مورد توجه و استناد بسیاری از پژوهشگران و نویسندگان قرار میگیرد.
استقبال بی‌نظیر از این کتاب، باعث شد تا بخشهای جامانده از پژوهش ری‌شناسی استاد کریمان بار دیگر در قالب یک کتاب مستقل منتشر شود. کتابی که تحت عنوان «برخی از آثار بازمانده از ری قدیم» در سال۱۳۵۰ و به همت انتشارات دانشگاه ملی ایران (شهید بهشتی) منتشر شد تا سومین تلاش موثر ایشان برای شناخت ری باستان قلمداد در دسترس عموم قرار بگیرد.
روند طبیعی پژوهش درباره ری میبایستی در ادامه به تهران نیز منتهی شده باشد. حسین کریمان در ادامه پژوهشهای خود در پهنه ری باستان به ناگزیر به تهران نیز پرداخت و مشاهدات و دریافتهای خود را از این شهر بزرگ در سال ۱۳۵۵، در قالب کتاب مهم و تاثیرگذار «تهران، در گذشته و حال» منتشر ساخت. این کتاب نیز به مانند اثر قبلی او توسط انتشارات دانشگاه ملی ایران عرضه شد و از همان بدو توزیع، مهمترین منبع پژوهشی در خصوص تاریخ تهران به شمار آمد. جایگاهی که همچنان از آن برخوردار است.
«قصران» مجموعه دو جلدی دیگری است که یک سال پس از انتشار کتاب «تهران، در گذشته و حال» تقدیم پژوهشگران شد. این کتاب به بخش شمالی پهنه تهران در منطقه شمیرانات میپردازد و به نوعی تکمیل کننده دو کتاب قبلی حسین کریمان است. به این ترتیب کریمان در طی کمتر از یک دهه، درباره پایتخت کنونی ایران، چهار عنوان کتاب تهیه کرد که هر یک اگرچه به صورت مستقل به شهری اشاره دارد، اما در مجموع جغرافیای تاریخی شهر تهران را مورد واکاوی و پژوهش قرار داده است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی حسین کریمان سه کتاب دیگر نیز به بازار عرضه کرد. نخست کتاب «سیره و قیام زید بن علی» است که در سال ۱۳۶۴ توسط انتشارات علمی و فرهنگی منتشر شد. حسین کریمان در این کتاب ضمن تلاش برای معرفی زید بن علی (ع)، زمینههای تاریخی قیام ایشان را مورد بررسی قرار داده و به واکاوی آن از منظرهای گوناگون میپردازد. این کتاب نوعی بازگشت به گرایش تاریخ‌پژوهی مذهبی در کریمان است. اثری فاخر که توانست جایگاه خود را در میان انبوهی از کتابهای مذهبی بازیافته و در چهارمین دوره کتاب سال جموهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۵، در رشته پژوهش تاریخی حائز مقام نخست باشد.
در کتاب «جغرافیای دره رودبار»، حسین کریمان بار دیگر به منطقه قصران نظر انداخته است. این کتاب که در سال ۱۳۷۵ توسط کتابخانه آیتالله مرعشی نجفی در شهر قم منتشر شده، بار دیگر بر توان پژوهشی کریمان در حوزه جغرافیای طبیعی و تاریخی صحه میگذارد.
کتاب «پژوهشی در شاهنامه» آخرین کتابی است که تاکنون از استاد حسین کریمان منتشر شده است. این کتاب که به مانند کتاب «جغرافیای دره رودبار»، در سال ۱۳۷۵ و پس از مرگ ایشان منتشر شده است، نگاهی تازه به شاهنامه و ارتباط آن با مناطق جغرافیایی دارد. اثری که بدون شک وامدار توان و دانش ادبی کریمان، در کنار تبحر و تسلطش بر علم جغرافیا است. در این کتاب که توسط سازمان اسناد ملی ایران منتشر شده است، کریمان با تمرکز بر شاهنامه، به شناسایی مکان – رویدادهای تاریخی – اساطیری ایران پرداخته است. از جمله این مکانها عبارتند از ری، پهنه تهران، البرز و پهنه مازندران است.
استاد حسین کریمان پس از طی یک دوره بیماری در ۳۰ آذر ۱۳۷۲ بر اثر عارضه سکته قلبی درگذشت. پیکر گرانقدر او در وادیالسلام شهر قم به خاک سپرده شد. بنا بر وصیت ایشان کتابخانه شخصی‌اش مشتمل بر هزاران جلد کتاب ارزنده، وقف کتابخانه دانشگاه شهید بهشتی (ملی) شد. همچنین استاد باغی بزرگ را در روستای آهار وقف فعالیت‌های فرهنگی این دانشگاه نمود. خانه پدری او در این روستای زیبا، هم‌اکنون به همت خانواده به موزه‌ای کوچک برای پاسداشت مردی بزرگ تبدیل شده است.
حسین کریمان و مجموعه پژوهشهای ارزشمندش درباره ری و تهران را بایستی نقطه آغازین دانش تهرانپژوهی بدانیم. تا پیش از کتاب «ری باستان» مجموعههای «قصران» و کتابهای دیگری چون «تهران در گذشته و حال»، دانش تهرانشناسی و تهرانپژوهی و اساسا دانش شهرشناسی در حیطه جغرافیدانان قرار داشت و آن‌ها بودند که به شرح و تببین شهر و نظام اجتماعی آن میپرداختند.
حسین کریمان برای نخستین بار به صورت جدی و پیوسته، به شهر از منظر «جغرافیای تاریخی» و «جغرافیای عمومی» نظر انداخت و توانست مسیری را هموار سازد که تاکنون حرکت بر روی آن ادامه دارد.
کریمان دانشآموخته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران است. با این وجود بیشترین آثار خود را به حوزه تاریخ عمومی اختصاص داده و اثری از او در قالب مقاله یا کتاب در حوزه زبان و ادبیات فارسی به یادگار نمانده است که اگر بود، بدون شک میتوانست در عداد آثار مهم این حوزه شناخته شود.
توجه ویژه او به تهران، از ری آغاز شد. «ری»، موضوع مهمترین آثار و و پژوهشهای استاد است. آثاری که در نبود آن‌ها بخش مهمی از تاریخ این شهر مهم باستانی برای همیشه مغفول باقی میماند.
کتاب نخست او که تحت عنوان ری باستان در دو مجلد منتشر شد، دیباچهای بر تاریخ شهرشناسی نوین قلمداد میشود. بخش مهمی از مطالب این کتاب که در سال ۱۳۴۹ توسط انجمن آثار ملی منتشر شد، به تاریخ عمومی ری، مشاهیر آن، اماکن شاخص، روستاها و فرهنگ عمومی و عامه و نیز اقتصاد شهر توجه دارد.
این رویه در کتاب «قصران» نیز ادامه یافت با این توضیح که نویسنده به تدریج از ری گذر کرده و با بررسی منطقه باستانی آتشگاه به حدود کنونی شهر تهران و بسیاری از شهرهای پهنه شمالی ری تاریخی تا حدود مازندران نزدیک شده است.
کتاب «تهران در گذشته و حال» که در سال ۱۳۵۵ توسط انتشارات دانشگاه ملی ایران منتشر شد، کامل‌ترین اثر در حوزه تهرانشناسی تا دوران خود و یکی از مهمترین منابع پژوهشی درباره این کلانشهر از ابتدا تاکنون بوده است. اهالی دانش به خوبی می‌دانند در غیاب این منبع مهم، بسیاری از آثار کنونی هیچگاه به مرحله انتشار در نمی‌آمد و بسیاری از مدعیان تهرانشناسی امکان نزدیک شدن به این وادی پیدا نمی‌کردند.
حسین کریمان جدا از آنکه نویسنده و پژوهشگری توانمند بود، هنرمند قابلی در عرصه خوشنویسی نیز به شمار میآمد. پیش‌گفتارهای نوشته شده در کتاب‌هایی که در زمان حیات منتشر شده‌اند به زیبایی خط او و تسلطش بر انواع سبک‌های نگارش خوشنویسی ایرانی دلالت دارد.
حسین کریمان از نسل نخست پژوهشگران عصر معاصر است، نسلی که توانایی بی‌مثالشان در قیاس با خضوع و فروتنی‌شان بی‌مقدار است. جایگاهی که تهرانپژوهی و جغرافیای تاریخی پهنه ری باستان و قصران از آن برخوردار است، بدون توجه به تلاش و همت دکتر حسین کریمان ممکن نبود و تصور شناخت تهران بدون بهره‌گیری از گنجینه آثار این استاد فقید، امکان‌ناپذیر است.
کریمان بخش مهمی از تاریخ باستانی ایران را از خطر زوال و فراموشی نجات داده و این تلاش سترگ را در کمال فروتنی در دسترس همگان گذاشته است. بسیاری از کتابهای مدعی در روزگار کنونی، اگر به انصاف و با دانش مورد بررسی قرار بگیرند، نسخه ناقص و کم برخورداری از مجموعه آثار حسین کریمان به شمار میآیند. آثاری که اگر اطلاعات و مداخل یافت شده توسط کریمان را از آن‌ها بگیریم، چیزی جز یک مقدمه از آن‌ها باقی نمی‌ماند. مقدمه‌ای که بر خلاف مقدمه‌های دکتر کریمان رنگ و بوی فروتنی و تواضع ندارد.
اگر امروز پژوهش همچنان آبرومند است به دلیل حضور پر فروغ و کم تعداد افرادی چون حسین کریمان است. اکنون بیش از هر زمان دیگری اهمیت حسین کریمان بودن مشخص است. اکنون که کارخانه پژوهش‌گرسازی، تولیدات انبوه و بی‌کیفیت خود را در تعداد بالا به جامعه عرضه میکند، بیش از هر زمان دیگری به پرسههای امثال حسین کریمان در کوچه پس‌کوچه‌های دانش نیازمندیم.
در روزگاری به سر می‌بریم که افراد با بضاعت کم خود تنها به مدد جستجوهای اینترنتی و گردآوری چند سند تاریخی یا نامه و روزنامه خاطرات چند ده بار چاپ شده یا جمع‌آوری چند نقشه و طرح از حاصل دسترنج دیگران، جسورانه خود را پژوهنده و پژوهش‌گر می‌نامند و کسی نیست که به این پادشاهان بی‌سرزمین بفهماند که لباسی که بر تن خود کرده‌اند، جامه عریانی است.
