▪️نویسنده:
▫️ ناصر تکمیل همایون
▪️ تعداد صفحات:
▫️ ۱۰۸ صفحه
▪️ ترتیب انتشار:
▫️ چاپ اول | ۱۳۹۶
▪️ناشر:
▫️ دفتر پژوهش‌های فرهنگی
- درباره کتاب:
موضوع ویژه و خاص کتاب محله سنگلج است. نویسنده در این کتاب به معرفی مختصری از محله پرداخته و تغییر و تحولات آن را در گذر زمان مورد توجه قرار داده است.
او همچنین به مولفه‌های هویتی محله، اعم از بناهای تاریخی، اماکن مذهبی و سایر عناصر شهری نظر انداخته و با شناخت و معرفی آنها، تلاش نموده تا نمایه‌ای روشن از این محله را در مقابل دید مخاطبین خود قرار دهد.
کتاب از اختصار خوبی برخوردار است و می‌تواند برای کسانی که جستجوگر اطلاعات کلی از محله تاریخی سنگلج هستند، مفید واقع شود. به همین نسبت برای پژوهشگران جدی مطالب تازه‌ای ندارد و از کمبود منابع و عدم پرداخت مناسب به برخی موضوعات رنج میبرد.
- پیش‌گفتار
روستای تهران از گذشته‌های دور به عنوان دهکده‌ای کوچک و کم اعتبار در جنوب شهر ری، حیات ناشناخته‌ای داشته که به مرور زمان نام و نشان پیدا کرده است. در فصل یکم این کتاب زیر عنوان سابقه تاریخی و موقعیت جغرافیایی از آن سخن به میان آمده است. سابقه و وضعیت تاریخی منطقه و وضع جغرافیایی محله سنگلج مورد بررسی قرار گرفته و نام و نشان و حد و حدود آن، آب و آبرسانی، چشمه‌ها و قنات‌ها و آب انبارها و سقاخانه‌ها و نقش اجتماعی و فرهنگی آن و نیز ایجاد مزارع و باغ‌های گوناگون بیان شده است. در این فصل به کالبد محله و دروازه‌ها و تخریب گورستان‌ها و سه پاره شدن محله به شمالی و میانی و جنوبی در زمان رضاشاه و احداث پارک شهر نیز اشاره شده است.
در فصل دوم با عنوان بافت محله و سکونتگاه‌ها از محله سنگلج و سکونتگاه‌های آن که از ادغام و ترکیب محله‌های سابق روستای تهران به وجود آمده، سخن به میان آمده است. در این محله بزرگ، هشت زیر محله و سه گذر و زیرگذر وجود داشت که در نقشه کرشیش به هشت گذر فزونی یافت همچنین ۶۸۶ کوچه در زمان نجم‌الملک وجود داشت که نشان دهنده گسترش سنگلج و تعداد خاندان‌های مقیم آن بود و نیز شمار خانه‌ها که از آمار ۹۶۹ باب تا ۴۳۴۸ باب می‌رسید و آنها به خانه‌های اعیان و اشراف (عمارت ها) و خانه‌های مرغوب درجه دوم بزرگان و بالاخره خانه‌های افراد معمولی تقسیم می‌شدند و بر روی هم سکونتگاه‌های مردم سنگلج را نشان می‌دادند. همچنین کاروانسراها حمام‌ها آب انبارها، مساجد، مدرسه‌ها و تکیه‌ها، چهره فرهنگی محله را به نمایش می‌گذارند و وجود ۱۸۳۴ دکان و یک کارخانه در سال ۱۳۱۷ قمری از تحولات اقتصادی و تولیدی منطقه حکایت دارد که البته در دوره‌های جدید وضع دکاکین و کارگاه‌ها و بازارچه دگرگونی بیشتری پیدا کرده است.
در فصل سوم کتاب تحت نام جمعیت سنگلج و حرفه‌ها و مشاغل اقتصادی اهالی آگاهی‌هایی از جمعیت تهران از دوره صفویه تا پایان دوره قاجاریه ارائه شده و مشاغل و حرفه‌های ساکنان بیان شده است. همچنین از محل سکونت آنها و مشاغل و حرفه‌های آنان در بازارچه‌ها دکان‌ها، کاروانسراها، سراها، و… سخن به میان آمده است. همچنین موقعیت اجتماعی و تعلقات تباری آنان مورد بررسی کوتاهی قرار گرفته‌اند و از شخصیت‌های بزرگ دیوانی و دینی یاد شده است. همچنین پاره‌ای حرکات اجتماعی و سیاسی وقوع یافته در سنگلج بیان شده است.
فصل چهارم با عنوان اماکن مذهبی و بناهای فرهنگی است. از ابنیه اسلامی محله به امام زاده‌ها، مساجد تکیه‌ها و حسینیه‌ها و مدارس دینی اشاره شده است و از ابنیه ادیان دیگر به کلیسای گئورگ مقدس که هنوز نیز پابرجاست. همچنین به آموزش و پرورش محله و مدارس پسرانه و دخترانه آن نیز پرداخته شده است.
در سخن پایانی نیز مروری کلی به مباحث کتاب شده است.
در این نوشتار کوشش شده است تا بر پایه اسناد و مدارک قدیم و تألیف‌های جدید تهران‌پژوهان و بررسی‌های میدانیِ مؤلف، شناختی اجمالی از محله سنگلج انجام یابد.
فهرست مطالب
پیش سخن
فصل یکم سابقۀ تاریخی و موقعیت جغرافیایی
درآمد
موقعیت جغرافیایی
- نام و نشان
آب و آبرسانی
- چشمه و آب سنگلج
- قنات‌ها
- آب انبارها
- سقاخانه‌ها
مزارع و باغ‌ها
دیگر نشان‌های کالبدی
پارک شهر و سه پاره شدن محله سنگلج
- قطعه شمالی
- قطعه میانی
- قطعه جنوبی (محله سنگلج کنونی)
فصل دوم بافت محله و سکونتگاه‌ها
درآمد
نقشه کرشیش
- محله‌ها
- گذرها (گذارها)
- کوچه‌ها
نقشه نجم الملک
- محله‌ها
- گذرها (گذارها)
- کوچه‌ها
- خیابان‌ها
کالبدشناسی سکونتی
- سکونتگاه‌های اعیان و اشراف و شاهزادگان
- پاتوق‌ها و ابنیه
پاره‌ای ویژگی‌ها
فصل سوم جمعیت سنگلج و حرفه‌ها و مشاغل اقتصادی اهالی
درآمد
نخستین آگاهی جمعیتی
- آگاهی سال ۱۳۰۱ قمری
- حرفه‌ها و مشاغل
- بازارچه‌ها
- دکان‌ها و کاروانسراها
- وضعیت اجتماعی
فصل چهارم. اماکن مذهبی و بناهای فرهنگی
درآمد
بناهای اسلامی محله
- امام زاده
- مساجد
- مدرسه‌های علمیه
- تکیه‌ها و حسینیه‌ها
- کلیسای گئورگ مقدس
آموزش و پرورش و فعالیتهای فرهنگی
- مدارس ذکور سنگلج
- مدارس اناث سنگلج
- مراکز فرهنگی
سخن پایانی
مآخذ
