- سکونت در محله (روایتی از شکل‌گیری محلۀ دولت تهران در دورۀ ناصری)
- نویسنده: سمیرا فتحی
- مقدمه: زهرا اهری
- ناشر: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن»
- نوبت چاپ: اول
- تاریخ چاپ: ۱۳۹۹
- تعداد صفحات: ۱۷۶ (به همراه تصویر)
مقدمه
در این کتاب در پی شناخت یکی از محلات پنجگانه تهران در دوره ناصری به نام «محله دولت»ایم. این محله از این نظر حائز اهمیت است که در جریان توسعه تهران در دوره ناصرالدین شاه به وجود آمد و بستری برای استقرار نهادهای نوپرداز و عناصر نو در عرصۀ شهری شد. همچنین در نگاه اجمالی به چگونگی شکل‌گیری ساختار کالبدی و حیات این محله به نظر میرسد که این محله از وجوه مختلف با محلات کهن شهر متفاوت بود. تمایزها و مغایرتهایی که در بخشهای مختلف این کتاب به آن‌ها می‌پردازیم گواهی است بر تأثیر آشکار اوضاع اجتماعی و فرهنگی دوره ناصری بر شکل‌گیری محله دولت. با توجه به اوضاع در حال تغییر تهران در دوره ناصری که نخستین بذرهای نوطلبی بر خاک ایران در این دوره پاشیده شد، بر آنیم پرسشی مطرح کنیم از نسبت میان شکل گیری محلۀ دولت با بستر اجتماعی و فرهنگی آن. بنابراین هدف این نوشتار آشکار کردن نسبت میان چگونگی ایجاد محله دولت و کیفیت سکونت در آن با اوضاع اجتماعی فرهنگی دوره ناصری است. پژوهشگران و محققان بسیاری بر اهمیت دوره سلطنت ناصرالدین شاه، به علت رویارویی جامعه ایرانی با فرهنگ غربی تأکید کرده‌اند و از جوانب متعدد آن را بررسی کرده‌اند. این پژوهشگران معتقدند که در دوره ناصری فرهنگ سنتی ایرانی تحت تأثیر فرهنگ غربی قرار گرفت و به تدریج تغییراتی در شئون مختلف زندگی ایرانیان پدید آمد. بر اساس این نتایج نخستین مظاهر عینی فرهنگ و تمدن غربی و نفوذ آن در زندگی مردم در این دوره ظهور کرد.
با ورود عناصر نو در عرصه شهر و حتی در زندگی خصوصی اقشاری از جامعه، تغییراتی در شیوه زندگی و به دنبال آن در شیوه معماری و شهرسازی به وجود آمد. در برخی از پژوهش‌ها درباره دوره قاجار به تغییرات معماری و شهرسازی و همچنین تغییر کیفیت زندگی مردم به صورت کلی اشاره شده است. با وجود این، چگونگی مواجهه دربار و مردم با این مظاهر نو در معماری و ساخت شهر در بستر فرهنگی و اجتماعی جامعه ایرانی هنوز روشن نیست. بنابراین، با تحدید موضوع به محدوده زمانی دوره ناصری و محدوده مکانی محله دولت مجال بیشتری برای فهم بهتر این موضوع خواهیم داشت.
از سوی دیگر شناخت ویژگی‌های کالبدی و سکونت در محله دولت در مقام مکانی برای استقرار عناصر نو در شهر از نظر مطالعه ریشه‌های مدرنیته در شهر معاصر تهران اهمیت ویژه‌ای دارد. با شناخت کالبد و لایه‌های مختلف زیست در این محله روشن خواهد شد که ایرانیان در مواجهه با عناصر نو چگونه اندیشیدند و نتیجه آن چگونه در پایتخت ایران نمود پیدا کرد. از این طریق میتوان به منشأ برخی ضعف‌ها و مشکلات معماری و شهرسازی امروز پی برد و برای بهبود آن‌ها گام برداشت.
برخلاف همه نکاتی که دربارۀ اهمیت بررسی و شناخت محله دولت در جریان گسترش شهر تهران در دوره ناصرالدین شاه گفته شد تا زمان نگارش این کتاب، تحقیق و پژوهشی انجام نشده است که به طور خاص به این محله پرداخته باشد، بنابراین کمبود پیشینه تحقیق در این حوزه از دشواری‌های نگارش این کتاب بود که تحقیقات جانبی را برای یافته‌های منطقی ضروری می‌ساخت
نکته دیگر، گستردگی موضوع و ابعاد و زوایای مختلفی است که در بطن زندگی محله‌ای نهفته است در واقع، هنگامی که از فرهنگ مردم و چگونگی سکونت آنان در محله سخن می‌گوییم، به شئون مختلف زندگی مردم از جنبه‌های فردی تا اجتماعی حضور آن‌ها در محله می‌پردازیم که مبحثی گسترده و لایه لایه است. ناگزیر بخشی از این نوع اطلاعات با توجه به محدودیت‌های مرتبط با منابع و اسناد تاریخی به جای مانده از زندگی مردم عادی قابل دستیابی نیست. همین شده است که در این کتاب بیشتر بر اسناد و مدارک دولتی مسئله سبب و حکومتی و خاطرات روزانه دولتمردان تمرکز کنیم.
همانطور که پیشتر گفتیم در این کتاب برآنیم با تکیه بر اوضاع اجتماعی و فرهنگی تهران دوره ناصری به شکل‌گیری محله و شیوه‌های سکونت و کیفیت آن در محله دولت بپردازیم. تذکر این نکته لازم است که واژه «سکونت» در این نوشتار به معنای عام آن به کار رفته است و بر استقرار در مکان و زندگی در مقیاس شهر و محله دلالت می‌کند. همچنین در این کتاب، در بحث سکونت، «خانه» به مثابه یکی از اجزای مسکونی تشکیل دهنده شهر و در ارتباط با فضای شهری و محله بررسی شده است. در این نوشتار، چگونگی رابطه میان خانه با فضای اطراف به مثابه محیط مسکونی مدنظر است و بررسی خانه‌ها و عمارت‌های مسکونی تا جایی مفید خواهد بود که در رسیدن به اهداف کتاب به ما کمک کند.
این نوشتار بر اساس دو فرض اصلی تدوین شده است: نخست اینکه معماری به امری فراگیرتر از طراحی و ساخت بنا دلالت می‌کند. در واقع در این تعریف به هرگونه دخالت در محیط به منظور آبادانی و زندگی معماری می‌گوییم، بنابراین از تصمیم به سکونت گزیدن در مکان تا زمانی که کوچکترین جزء بنا ساخته شود و حتی خیال و بینشی که به ظهور کالبد بنا منجر شود، در حیطه فعل معماری قرار می‌گیرد با این، فرض به چگونگی سکونت گزیدن در مکان و بهره بردن از ظرفیت‌ها و امکانات محیط با هدف آبادانی آن معماری می‌گوییم.
دوم اینکه میان معماری و زندگی در آن رابطه‌ای متقابل وجود دارد: معماری متأثر از فرهنگ مردم است و ظرفی برای زندگی است و هر ساحتی از زندگی انسان در ظرفی مختص خود شکل می‌گیرد. بنابراین با تغییر در فرهنگ مردم و خواست‌ها و نیازهایشان، معماری نیز دستخوش تغییر می‌شود؛ همچنین با بروز تحول در معماری، نوع و شیوه زندگی در آن نیز صورت دیگری به خود می‌گیرد.
چنان که پیشتر گفتیم، تاکنون درباره محله دولت در این حوزه و با این رویکرد پژوهشی انجام نشده و علاوه بر این، به کالبد و ساختار محله دولت نیز نپرداختند؛ لذا در این کتاب و در محدوده این نوشتار شناخت کالبدی و ساختاری محله دولت در خدمت هدف اصلی آن صورت گرفته است، بنابراین در فصل شناخت محله دولت به اجزا و ارکان غالب در محله پرداختیم که پاسخگوی پرسشهای کتاب‌اند و از معرفی دیگر اجزای کالبد محله چشم‌پوشی کردیم.
این کتاب را در سه فصل تدوین کرده‌ایم در فصل نخست با عنوان شناخت محلۀ دولت به معرفی اجمالی محله دولت پرداختیم. در این فصل، تصویری کلی از وضعیت کالبدی محله، شامل اجزا و ارکان آن و نسبت میان این اجزا ترسیم می‌کنیم. بنابراین فصل نخست برای روشن‌تر شدن مباحث در فصل‌های بعد ضروری است.
در فصل دوم این کتاب با عنوان چگونگی شکل‌گیری محله دولت درباره چرایی و چگونگی ایجاد محله دولت بحث کردیم. باب نخست این فصل دربارۀ نیازهایی است که به ایجاد این محله منجر شد. در باب دوم مسئله خواست‌ها را مطرح کردیم و اینکه چگونه خواست‌ها بر تکوین محله دولت اثر گذار بودند. در باب سوم به خیال گسترش تهران و طرح گسترش آن پرداختیم و درباره چگونگی تحقق این خیال بحث کردیم.
فصل سوم این کتاب به بررسی کیفیت سکونت در محله دولت اختصاص دارد. در باب نخست با عنوان نظاره و منظر چگونگی تعامل میان بنا و عرصۀ فضای شهری در محله دولت را روشن ساختیم. در باب دوم با عنوان زندگی در باغ بر کیفیت سکونت در باغ‌ها و نسبت آن‌ها با نوع زندگی ساکنان در محلۀ دولت تمرکز کردیم. در باب سوم درباره شیوه‌های سکونت و عوامل مؤثر بر سکونت ساکنان در محله بحث کردیم و علل ایجاد انواع شیوه‌های سکونت را بیان کردیم. در باب چهارم با عنوان «معماری در محلۀ دولت»، تصویر کلی از اوضاع معماری و شیوه‌های رایج بنایی در محلۀ دولت و تهران دوره ناصری ترسیم کردیم.
فهرست مطالب
تقریظ
پیشگفتار
مقدمه
فصل ۱: شناخت محله دولت
- معرفی محله دولت
- موقعیت مکانی
- محدوده
- تقسیمات محله
- وجه تسمیه محله دولت
- ساکنان محله دولت
- اجزا و ارکان محله دولت
- میدان و خیابان
- عمارت، خانه، باغ
- نهادهای دولتی
- اماکن عمومی در محله دولت
- مقیاس و نسبت میان اجزای محله
- مسجد
- دکان
- نتیجه
فصل۲: چگونگی شکل گیری محله دولت
- نیازها
- خواست‌ها
- خیال
- طرح گسترش تهران
فصل۳: کیفیت سکونت در محله دولت
- نظاره و منظر
- عمارت سردر
- نماسازی دیواره‌های بنا در همنشینی با خیابان
- زندگی در باغ
- باغ‌های کهن
- باغ‌های نو
- زندگی نو در باغ نو
- پارک
- شیوه‌های سکونت در محله دولت
- معماری در محله دولت
- اوضاع معماری در تهران
- نتیجه
تصاویر پیوست
فهرست منابع
نمایه
این کتاب با شماره ۲۱۰۵ در کتابخانه تخصصی تهرانشناسی موجود است. جهت مطالعه این اثر می‌توانید کد کتاب را از طریق شماره تلفن ۰۹۱۹۵۶۸۹۶۱۱ (در شبکه اجتماعی تلگرام یا ایتا) ارسال فرموده تا هماهنگی لازم صورت پذیرد.
