کتابخانه تخصصی تهران‌شناسی:

میدان توپخانه تهران، نگاهی به سیر تداوم و تحول در فضای شهری

کد خبر : 5754
۰۱ فروردین ۱۳۸۲ - ۶:۱۱

میدان توپخانه تهران، نگاهی به سیر تداوم و تحول در فضای شهری | فرخ محمدزاده مهر

نویسنده: فرخ محمدزاده مهر
تعداد صفحات: ۱۷۲ صفحه (با تصویر)
ترتیب انتشار: چاپ اول | بهار ۱۳۸۲
ناشر: معاونت شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی

درباره کتاب:

میدان توپخانه در تهران ناصری که تا به امروز با ماهیت کماکان مشابه با روزهای نخستین خود برقرار مانده، یکی از مهمترین میادین شهری در تاریخ شهرسازی و معماری شهری ایران است. عناصر موجود در این میدان، شکل و ساختار آن و کارکردهای هر عنصر و ارتباطی که با فضای پیرامونی برقرار می‌کردند و می‌کنند، در تاریخ شهرسازی ایران اگر نگوئیم منحصر به فرد است، بدون شک نمونه‌ای نادر و قابل توجه است.

شناخت میدان توپخانه مبارکه، از دو منظر ممکن است. نخست بررسی سیر تاریخی میدان، و سپس بررسی ساخت و ساختار میدان و شناخت اجزا و ترکیب‌بندی آنها با یکدیگر است که می‌تواند مورد توجه باشد.

در بخش نخست کمابیش مطالبی در کتاب‌ها و مقالات مختلف وجود دارد که می‌تواند محل رجوع قرار بگیرد. اما در بخش دوم فقر شدید مطالعاتی و کمبود منابع، مانع از ایجاد یک فرصت خوب مطالعاتی شده است.

کتاب «میدان توپخانه تهران، نگاهی به سیر تداوم و تحول در فضای شهری»، پاسخی به فقر منابع جامع و علمی در این موضوع است و یکی از معدود منابع مهمی است که در این زمینه تدوین و منتشر شده است. شیوه برخورد نویسنده و آشنایی و اشراف کامل او به مبانی معماری شهری، اثر را واجد ارزش‌های بسیاری کرده است. آنچنان که بدون مطالعه اثر، شناخت میدان توپخانه دشوار و گاه ناممکن خواهد بود.

مقدمه به قلم على عبدالعلی‌زاده (وزیر مسکن و شهرسازی)

معرفی ساختمان‌ها و فضاهای قدیمی شهری که روزگاری نماد هویت مردم زمانه خود شناخته می‌شد و امروز در گستره تحولات شهری پای از دایره ماندگاری بیرون نهاده و در چنبر تغییرات کالبدی شهر روی در نقاب فراموشی کشیده و از شماری از آن‌ها جز تصاویری کمرنگ بر جای نمانده است. صرف‌نظر از جنبه پژوهش‌های تاریخی که موجب رویکرد علاقه‌مندان بدان گشته و راه را بر گفتگوها و مباحث کارشناسانه می‌گشاید، از آن رو که نسل جوان را با گوشه‌هایی از شهرسازی کشورمان در گذشته آشنا می‌سازد و به اشاعه فرهنگ معماری ایران زمین که روزگاری در زمره کمال یافته‌ترین معماری‌های جهان به شمار می‌رفت و ظرافت و دقت کم نظیر آن، آثار ارزشمندی چون کاخ چهلستون، گنبد قابوس، برج طغرل، پل الله وردی‌خان، مسجد شیخ لطف الله، بازار وکیل و… را به وجود آورد. در بین مشتاقان آن کمک می‌نماید، حائز اهمیت بسیار است. و جا دارد که همواره از چنین کوشش‌هائی که دامنه تحقیق در حیطه شهرسازی و معماری را در میان جامعه مهندسی کشور بازتاب می‌بخشد و جهت‌گیری به سمت ارزش‌های اصیل معماری را تقویت می‌نماید قدردانی گردد و از دست اندرکاران آن که خوشبختانه این بار معاونت شهرسازی و معماری در وزارت مسکن و شهرسازی عهده‌دار انجام این مهم گردیده است، تقدیر به عمل آید.

بر صاحب نظران پوشیده نیست که برای اعتلای مهندسی کشور راهی جز شناخت هویت اصیل معماری ایران وجود ندارد و شناخت این هویت نیز جز معرفت به اسالیب معماری کهن که نمونه‌های قابل تامل آن را در آثار معماری بازمانده از دوره‌های صفوی، زند و قاجار می‌توان دید، میسر نیست و درک صحیح از چنین شیوه‌های معماری است که شناسنامه معماری کشورمان را اعتبار می‌بخشد و زمینه تجدید حیات معماری ایران را که روزگاری از نمونه‌های شاخص معماری جهان محسوب می‌شد، فراهم می‌آورد. معماری پر فروغی که توجه به عقیده یکتاپرستی و ژرف اندیشی در عالم هستی از جلوه‌های تابناک آن به شمار می‌رفت و به واسطه تاثیرپذیری از روح وحدت طلبی و یگانه جویی از هویتی خاص برخوردار بود. و به همین دلیل چنان تاثیر انکار ناپذیری در معماری جهان نهاد که مرزهای سرزمین‌های شرقی را در نوردید و تا فراسوی سرزمین‌های غربی پیش رفت و روح آرامش‌پذیر و حقیقت جوی ایرانی را در پدیده‌های معماری جهان جاودانه ساخت.

معماری شکوهمندی که هیچگاه از ذات مایه‌ور و جوهر نبوغ‌آمیز معماران هنرمند ایرانی بی‌بهره نبود و نمونه‌های باشکوه و پر هیمنه بازمانده از آن روح هر بیننده‌ای را از عظمت‌های نهفته در آن به اعجاب می‌آورد. معماری هنرمندانه‌ای که اگرچه یک چند در چنبر معماری بیگانه از خود گرفتار آمد و روی از اصالت‌های نهفته در معماری خویش برتافت، سعی بر رجعت به هویت تاریخی خود دارد و بر آن است که تجلی روح بلند و اندیشه خلاق جاری در معماری پیشین این سرزمین را در معماری معاصر بازتاب بخشد و به احیاء شکوه دیرین آن همت گمارد.

پژوهش‌های چندسال اخیر که در بازشناسی معماری ایران به عمل می‌آید و کتاب حاضر نمونه‌ای از آن است. مزید این مدعاست و وزارت مسکن و شهرسازی که یکی از وظایف آن تامین موجبات رشد و اعتلای مهندسی در کشور است، از هر اقدامی که به تحقق این هدف یاری رساند به گرمی استقبال می‌کند.

مقدمه به قلم پیروز حناچی (معاون شهرسازی و معماری و دبیر شورایعالی شهرسازی و معماری ایران)

تحقیق در مورد فضاهای شهری و شیوه‌های شهرسازی و معماری در ایران با توجه به سابقه‌ دیرینه و جایگاه و نقش کشورمان در این زمینه علاوه بر آن که گوشه‌ها و زوایایی از زندگی و فرهنگ و هنر قومی را در برابر دیدگان ما می‌گشاید. ما را با سیر تحولات و تاثیرات هر دوره بر دوره‌های بعدی آشنا می‌سازد و چه بسا این آشنایی می‌تواند راه‌گشای مسیر آینده‌ ما نیز باشد.

چنان که می‌دانیم هنوز جای بسیار دارد که پژوهش‌ها و تحقیقاتی در زمینه‌ معماری و شهرسازی این مرز و بوم صورت پذیرد و تا کسب شناخت دقیق و همه جانبه و شناساندن این تمدن درخشان به جهانیان راه زیادی باقی است که تلاش و همت محققان و صاحب نظران را می‌طلبد. از همین روست که هر تحقیق و پژوهش تازه‌ای آموزنده، لذت بخش و تامل برانگیز است.

از میان تحقیقاتی که به تازگی در این سیر به عمل آمده و برای مشتاقان فرصت مغتنمی را فراهم آورده، موضوع میدان توپخانه‌ تهران است که به سفارش معاونت معماری و شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی و به همت مهندس فرخ محمد زاده مهر به چاپ رسیده است. این کتاب در نگاهی که به سیر تحول تاریخی میدان توپخانه از زمان شکل‌گیری آن تا امروز دارد، علاوه بر بازشناسی سیر تاریخی میدان به تحلیل دوره‌های تحول و بررسی جان مایه و جوهر تفکر شهرسازی و معماری و سبک و شیوه و ساختار و روش احداث فضاهای شهری و زندگی جاری در هر دوره می‌پردازد. این مجموعه به لحاظ نحوه‌ برخورد با موضوع و برخورداری از تصویرها و مستندات و عکس‌های قدیمی، نمونه‌ای با ارزش و منحصر به فرد است که بی‌شک مدیران شهری را برای بازبینی در کیفیت فضاهای شهری یاری می‌نماید.

معاونت شهرسازی و معماری بسیار خرسند است که کوتاه زمانی پس از دویستمین سالگرد پایتختی تهران به چاپ این کتاب همت می‌گمارد و امید است با انتشار دقیق این اسناد مقدمه بازبینی فضاهای شهری و امکان خلق فضاهای زنده شهری با توجه به پیشینه تاریخی و ظرفیت‌های فرهنگی بوجود آید.

پیش‌گفتار معاونت شهرسازی و معماری

بررسی سیر تحول شهرسازی در کشورمان نشان می‌دهد که تاریخ شهرنشینی در ایران تقریباً به۵۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد. اگرچه نشانه‌های تاریخی نمایانی از این زمان در دست نیست. اما از دوره‌ای که ایلامی‌ها در هزاره‌ چهارم پیش از میلاد در ناحیه‌ جنوب غربی ایران تمدن عالی خود را پایه‌ریزی کردند و شوش را پایتخت خود قرار دادند، می‌توان معبد چغازنبیل را قدیمی‌ترین نشانه‌ تمدن شهری ایران نام برد. پس از این دوره، باید از شهرهای هگمتانه و ری یاد کرد که در زمان مادها پایه‌گذاری شدند و البته چندان گسترش نیافتند. شهرهایی که بیش‌تر جنبه‌ اداری و سیاسی داشتند و به لحاظ بازرگانی و نظامی فاقد خصوصیات شهری بودند. البته برای حفاظت از آن‌ها، شهرهایی در پیرامونشان ساخته شده بود.

با انقراض مادها و روی کار آمدن هخامنشیان شهرهای دیگری در ایران به وجود آمد. از جمله پاسارگاد، شوش و تخت جمشید که در زمره‌ شهرهای مهم و آبادان این دوران به شمار می‌آیند. پاسارگاد شهری بود که ساختمان‌های آن در میان فضای سبز باغ‌ها بنا شده بود و تختگاه مادر سلیمان که دژ نظامی شهر محسوب می‌شد، در خارج از شهر نقش حفاظت از آن را بر عهده داشت. اما شهر شوش که بر ویرانه‌های بازمانده از دوران ایلامی بنا گردیده بود، شهری با گونه‌گونی و تنوع مشاغل به شمار می‌رفت و شهروندان در محل‌هایی که خاص آنان بود به سر می‌بردند.

مهم‌ترین شهر بازمانده از این دوران که بیشترین توجه درباره‌ هنر معماری و شهرسازی دوران هخامنشی حول آن صورت گرفته، تخت جمشید است که بر روی صفه‌ای واقع شده بود و شهر اصلی در پایین آن قرار داشت. وجود جوی‌های سنگی و آجری و راه‌آب‌های سفالی و حوضچه‌ها در مسیر کوچه‌ها و خیابان‌ها و قیراندود ساختن کف و جداره جوی‌ها و آجر فرش خیابان‌ها و کوچه‌ها در این شهر حاکی از نوعی شهرسازی پیش رفته است که نشانه‌ آن را در کم‌تر شهر دوران کهن می‌توان یافت.

پس از این دوران باید از شهرسازی در دوره‌ سلوکیان یاد کرد. شهرهایی که به سلوکیان نسبت داده‌اند یا شهرهای پر رونق دوران هخامنشی‌اند که با تغییراتی گسترش می‌یافتند، یا پادگان‌ها و کلونی‌های نظامی که اغلب در مسیر راه‌های عمده و محل‌های سوق‌الجیشی بنا شده بودند. تغییراتی را که با روی کار آمدن سلوکیان در نحوه‌ شهرسازی ایران به وجود آمد می‌توان تجربه‌ بزرگ تاریخی و رشد شهرنشینی در ایران دانست. مفهوم میدان، به عنوان مرکز مبادلات فرهنگی، تجاری و اداری از شهرسازی این دوره نشأت می‌گیرد. زیرا در نظام شهرسازی سلوکی، میدان مکان تحقق سلطه‌ شهر بر حوزه‌ نفوذ اطراف خود بود و شیوه‌ اداره‌ شهر نیز به گونه‌ای بود که از آن به عنوان شهرهای خود مختار یا پولیس یاد می‌شد.

با روی کار آمدن اشکانیان گسترش شهرها و توسعه‌ شهر نشینی ادامه یافت و رونق تجارت و صنعت و کشاورزی باعث افزایش روزافزون جمعیت و پیدایش شهرهای جدید گردید. طرح کلی شهرهای این دوره به علت اوضاع سیاسی آن روزگار، عموماً دایره‌ای شکل بود، تا در صورت هجوم دشمنان، دفاع از شهر آسان‌تر صورت پذیرد. البته برخی از شهرها نیز شطرنجی شکل ساخته می‌شدند که در این شیوه خیابان‌ها و کوچه‌ها به شکل موازی و عمود برهم بودند. و بازارها در امتداد جاده‌ اصلی که به مرکز شهر منتهی می‌شد، قرار می‌گرفتند.

در دوره‌ ساسانی شهر از شالوده‌های اساسی سازمان سیاسی و اجتماعی به شمار می‌رفت. از آغاز این دوره شهرهای کهن رونق یافتند و شهرهای بسیاری مانند رام اردشیر، اورمزد شیر، برکه اردشیر و اردشیر خرم از آن رو که تأسیس آن‌ها نقش مهمی در اداره‌ دولت مرکزی داشت. بنیان‌گذاری شدند. شهرها در این دوره مرکز قدرت سیاسی، اجتماعی و نظامی به حساب می‌آمدند و به دو صورت دایره‌ای و شطرنجی با چهار دروازه به سوی چهار جهت اصلی بنا می‌شد. ارگ و آتشکده و سازمان‌های اداری در وسط شهر واقع می‌شد و محله‌های بزرگان و اشراف در پیرامون آن و محله‌ پیشه‌وران در مجاورت آن قرار می‌گرفت.

با ورود اسلام به ایران به رقم آن که با نفوذ سازمان‌های دینی، مساجد نقش مهمی در نظام اجتماعی شهر ایفا می‌کردند. سازمان کالبدی شهرهای ساسانی الگوی مورد استفاده‌ این دوره بود. شهرها هم چون دوره‌ پیش از اسلام از سه بخش اصلی کهن در محل دوایر دولتی و زندگی حکام شارستان، جایگاه زندگی مردم و ریض در بخش بیرونی شارستان که باغ‌ها و روستاها را دربر می‌گرفت تشکیل می‌شدند.

در این دوره که تا حمله‌ ویران‌گر مغول ادامه می‌یابد وضعیت شهرها به گونه‌ای است که بین کشاورزی تجارت و صنعت، وحدتی جدایی ناپذیر وجود دارد. و سه جامعه‌ ایلی روستایی و شهری در هم آمیخته شده و سازمان شهری و زندگی درون آن بر چهار رکن حکومت، مذهب، اصناف و مردم که هر کدام در محل خاص خود قرار دارند. استوار گردیده است. در این دوره کالبد شهر شامل ارگ، مساجد، بازار و محلات بود و از نظر فضایی یک واحد منسجم و پیوسته محسوب می‌شد، که عناصر شهری ضمن حفظ مرتبه و جایگاه خاص خود در سلسله مراتب شهری یک مجموعه‌ واحد را پدید می‌آوردند. رونق اقتصادی در این دوره که تا سده‌ ششم هجری ادامه داشت، موجب گسترش شهرها و انبوهی جمعیت آن‌ها گردید، که شهرهای اصفهان، شیراز، نیشابور وری را می‌توان در زمره‌ این شهرها به شمار آورد.

با حمله‌ مغول ایران اوضاع شهرها رو به ویرانی نهاد و خسارت‌های جبران‌ناپذیری به روند شهرنشینی و گسترش آن وارد آمد. این وضع تا هنگام حکومت صفویه ادامه داشت و از این زمان که اوضاع کشور رو به بهبودی نهاد، شهرنشینی دوباره رونق گرفت. در این میان دو شهر اصفهان و شیراز که به پایتختی شاهان خاندان صفری و زند انتخاب شده بودند. از عمران و آبادانی بیش‌تری برخوردار گردیدند.

دوران بعدی موفق شهرسازی پس از یک دوره رکود به جهت شرایط سیاسی اجتماعی کشور در نیمه‌ دوم حکومت سلاطین قاجار رخ می‌دهد. نشانه‌های تحول شهری که با رشد کالبدی تهران در طی پنجاه سال سلطنت ناصرالدین شاه همراه بود. احداث خیابان‌های باب همایون، ناصریه، چراغ گاز، لاله‌زار، سفرا و مریض‌خانه و میدان‌های ارگ، سبزه میدان، مشق، توپخانه… که محصول تحولات شهری این دوره است، چنان تغییری در وضعیت شهری تهران به وجود آورد که آن را از شهر کوچکی با منظره‌ روستایی و کوچه‌های تنگ و باریک که شش هزار گام دور آن بود و بیش از ۱۵۰۰۰ تن جمعیت نداشت. به شهری با خیابان‌های بزرگ و میدان‍های تازه تأسیس و معابری که شب هنگام با چراغ گاز و آنگاه چراغ برق روشن می‌شد و تعداد زیادی درشکه و سپس واگن‌هایی در خیابان‌های آن حرکت می‌کرد، مبدل ساخت.

در همین دوران است که هم زمان با برقراری روابط با کشورهای اروپایی و دنیای در حال تحول از یک طرف و شکل‌گیری نیازهای رشد در داخل، زمینه‌ تغییر تدریجی در شیوه‌ سنتی زندگی شهری آغاز می‌شود و نوع دیگری از زندگی که تا آن زمان برای مردم کشور ما بی‌سابقه بود جایگزین زندگی قبل از آن می‌گردد. زندگی که با ایجاد کارخانه‌ها، راه‌های ارتباطی، بانک‌ها، هتل‌ها، سینماها، مدرسه‌ها، دانشگاه‌ها و… ملازمه دارد و هیچ چیز هم نمی‌تواند جلوی آن را که ضرورتی معلوم برای زندگی نوین شهری محسوب می‌شود، سد کند.

این هم آوایی با مظاهر نوین شهری که گسترش سریع شهرها و جمعیت شهرنشین را به دنبال داشت از یک طرف و برخورد نامناسب با تجددگرایی و حفظ ارزش‌های بومی از طرف دیگر، علاوه بر از هم پاشیدن بافت شهر و محلات مسکونی، باعث تضعیف و نابودی تدریجی ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی آن‌ها نیز شد و همین امر سبب گردید که بسیاری از فضاهای با ارزش شهری موقعیت ممتاز گذشته‌ خود را از دست بدهند و به فضاهایی غیر مفید در عرصه‌ تحولات نوین شهری بدل گردند. در چنین شرایطی که از ارزش‌های فضایی و فرهنگ گذشته کم‌تر نشانی در شهرها وجود دارد، کوشش برای معرفی فضاهای کهن شهری کشورمان که بخشی از حیات معماری ایران زمین به شمار می‌رود، از کارهای بسیار قابل توجه و ارزشمندی است که هر چه در باب آن نوشته یا گفته شود به نظر می‌رسد، همچنان مجال سخن در مورد آن وجود دارد. زیرا معماری ایران در تطوور تاریخی خویش همواره نوعی معماری تأثیرگذار در تاریخ معماری جهان بوده و آن چه را که خود از معماری تمدن‌های دیگر گرفته با سبک و اسلوبی تو که رنگ غالب آن اندیشه‌ وحدت‌گرا و یکتاپرستانه بوده، به بیرون از محل زایش خویش اساعه داده و تفکر آیینی قوم ایرانی را در چهار گوشه‌ جهان تبلور بخشیده است. ضمن آن که معرفی ارزش‌های فضایی و فرهنگی گذشته تا دوره‌ معاصر این فرصت را برای نسل جوان و متخصصین کشورمان فراهم می‌آورد که ارزش‌های معماری و شهرسازی گذشتگان را فرایاد آورند و امید می‌دهد که با اطلاع و تکیه بر ارزش‌های جوهری و ماندنی آن راه آینده شهرسازی و معماری این مرز و بوم را روشن سازد و دوباره درخشندگی فرهنگ ایرانی را در دید جهانیان قرار دهند.

پیش‌گفتار نویسنده

فکر اولیه انجام این کار در سال‌ ۶۸، به بهانه‌ ارائه‌ مقاله‌ای دانشگاهی شکل گرفت. چند ماهی طول کشید تا موضوع در ذهن پخته شود و راهکارها مشخص گردد و به دنبال آن چند ماهی دیگر طی شد تا مدارک و سرنخ‌های مطلب و امکانات پیگیری آن بررسی شود. سال بعد موضوع تحقیق به معاونت شهرسازی وقت پیشنهاد شد و مورد قبول قرار گرفت. در نتیجه، کار تحقیق به طور رسمی از ماه‌های پایانی سال ۶۹ آغاز شد.

یافتن تک تک مدارک کاری دشوار و محتاج حوصله بود و در ابتدا میزان موفقیت در دست‌یابی به مستندات چندان روشن نبود. ولی به هر حال جذابیت موضوع، کار را به پیش می‌برد و با هر میزان پیشرفت دل گرمی رسیدن به نتیجه بیش‌تر می‌شد. دشواری تهیه‌ مدارک و دست‌یابی به اطلاعات و گستردگی ابعاد موضوع و زمان مورد نیاز برای استخراج و تدوین و تدقیق نتایج، کاری سخت و طولانی بود. در نهایت بیش از چهار سال طول کشید تا گزارش کار در دو جلد تدوین و آماده شد.

این زمان مصادف بود با تغییر سیاست‌های موجود در زمینه‌ اولویت‌های تعیین شده در ارائه طرح‌های تحقیقاتی و پس از آن، وقوع تغییرات بنیادی در تشکیلات اداری و سازمانی وزارت خانه و تغییر مدیریت‌ها که موجب مسکوت ماندن کار برای مدتی طولانی شد و تا جا افتادن تشکیلات جدید و ایجاد وضعیت مناسب برای پیگیری مجدد موضوع کار انتشار به تعویق افتاد. سرانجام در سال ۷۹ شرایط تازه‌ای فراهم آمد و در سال ۸۰ با بررسی مجدد کار و بذل توجه معاونت شهرسازی و معماری تهیه و تدوین تحقیق در شکل نهایی برای انتشار آغاز شد.

طبیعی بود که بعد از این مدت نیاز به مرور مجدد مطلب و تصحیح و تکمیل در پاره‌ای از بخش‌ها به چشم می‌خورد و از طرفی با به دست آمدن امکانات و برنامه‌های جدید رایانه‌ای طی این سال‌ها واضح‌سازی مدارک و تکرار ترسیمات با استفاده از این امکانات ضروری بود.

هنوز لازم بود یک سالی روی مطالب بررسی و دقت انجام گیرد تا موضوع در شکل نهایی قابل ارائه باشد. این همه با این امید دنبال می‌شد تا روزنه‌ای باشد بر معماری و شهرسازی معاصر که با همه نزدیکی زمانی ناشناخته و در ابهام باقی مانده است.

آنچه اکنون ارائه می‌گردد حاصل این سیر و تلاش است. تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.

جا دارد از تمام کسانی که در این کار از کمک و همراهی‌شان بهره‌مند شدم تشکر و قدردانی کنم. از آقای مهندس سید رضا هاشمی که بانی شروع کار بودند و آقای دکتر حناچی که توجه‌شان کار را به سرانجام رسانید و همچنین از آقای مهندس دانشیان برای همراهی و حوصله‌ای که تا پایان کار به خرج دادند. یاد مرحوم علی خادم نیز برای همکاری در تهیه مدارک تصویری همیشه در خاطرم گرامی است که در نیمه‌ کار از مساعدتشان محروم شدم.

همین طور از خانم مهشید نونهالی ویراستار و مترجم ارجمند که با علاقه و صرف وقت بازخوانی دست نوشته‌های اولیه را به عهده گرفتند تشکر می‌کنم. از همه‌ همراهان که نامشان در شناسنامه کتاب آمده و شکل نهایی کار مرهون زحمات آنان است متشکرم.

فرخ محمدزاده مهر

فهرست مطالب

پیش‌گفتار