تنها بقایای خیابان لاله‌زار ناصری که نمودهای زیبایی از آن برای همیشه در قاب دوربین ناصر تقوایی در سریال دایی جان ناپلئون ماندگار شد، در واقع خانه مسکونی و باغ اعیانی امین السلطان (پدر و پسر)، از رجال معروف قاجار و صدراعظم ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه قاجار است که پس از مرگ اتابک، به تملک حاج رحیم اتحادیه درآمد. به همین سبب است که به آن خانه اتحادیه می‌گویند.
در پی تصمیم ناصرالدین شاه برای فروش باغ لاله‌زار، بخش‌های وسیعی از پهنه باغ توسط علی‌اصغرخان اتابک خریداری شد. همزمان اتابک بخش‌های همجوار عمارت موروثی خود را نیز خریداری کرد و به اراضی میرزا ابراهیم خان امین السلطان افزود و عمارت اعیانی خود را در آن بنا نمود. عمارتی که جدا از ارزش‌های معماری، از منظر رویدادهای تاریخی نیز حائز اهمیت است.
خانه اعیانی امین‌السلطان با قتل او، توسط وارثان تفکیک و به معرض فروش می‌رسد. عمارت کنونی توسط حاج رحیم اتحادیه خریداری شده و حفظ می‌شود. بخش‌های دیگر خانه اما تخریب شده و یا به فضاهای دیگری تغییر کاربری میدهد. از جمله بناهای ساخته شده در زمین‌های آزاد شده از اعیان خانه امین السلطان میتوان به سینما جهان، سینما شهرزاد و تعدادی واحد و مجتمع تجاری اشاره داشت.
بخش خریداری شده توسط اتحادیه نیز در زمان او تفکیک شده و به همراه سایر متغلات و اراضی میان ۳۰ تن از فرزندان و وارثانش تقسیم می‌شود. طبق وصیت وارثان حاج رحیم تنها در صورتی از ارث برخوردار بودند که در عمارت‌های متعلق به خود تا شهریور ۱۳۳۸ سکونت داشته باشند. این روند در ضمن حفظ عمارت، صدماتی نیز به آن وارد ساخت. از جمله تغییرات بسیاری در بافت معماری بنا ایجاد شد.
به دلیل هزینه‌های بالای مرمت و نگهداری خانه، به تدریج عمارت اعیانی اتحادیه رو به ویرانی گذاشت و وارثان نیز اقدامی برای تعمیر و بازسازی بنا انجام ندادند.
با اتمام مهلت قانونی اعتبار شرط حاج رحیم برای لزوم سکونت در خانه جهت بهره برداری از سهم الارث، به تدریج و به ویژه پس از آنکه لاله زار مرکزیت اداری و فرهنگی خود را در سال‌های پایانی دهه پنجاه از دست داد و به پهنه تجاری تبدیل شد؛ بخش‌های مختلفی از خانه تفکیک و به معرض فروش گذاشته شد.
خطر تخریب یکپارچه بنا باعث شد تا سازمان میراث فرهنگی ساختمان را در ۱۲ تیر ۱۳۸۴ با شماره ۱۲۰۵۷ در زمره آثار ملی ایران قرار دهد. بدین ترتیب است که وارثان حاج رحیم برای فروش و تغییر کاریری املاک خود با چالش مهمی مواجه می‌شوند. آنها برای خارج شدن خانه از فهرست آثار ملی، از یک سو با عدم رسیدگی به وضعیت خانه، زمینه تخریب بیشتر آن را فراهم می‌سازند و از سوی تلاش می‌کنند تا با استناد به برخی خلاء‌های قانونی، مصوبه سازمان میراث فرهنگی را ابطال نمایند. تلاشی که در نهایت با صدور حکم دیوان عدالت اداری در اردیبهشت ۱۳۹۲، به سرانجام رسیده و خانه از فهرست آثار تاریخی خارج می‌شود.
آزادسازی خانه روند تخریب آن را سرعت داد و بخش‌هایی از آن با کاربری تجاری به عنوان کارگاه و انبار در معرض تخریب و بازسازی قرار گرفت. نگرانی از ادامه روند تخریب کامل بنا باعث شد تا شورای اسلامی شهر تهران در مصوبه نهم شهریور ۱۳۹۳، شهرداری تهران را ملزم به خریداری و بازسازی این خانه تاریخی نماید. به موجب این مصوبه، در مهرماه ۱۳۹۴ سازمان زیباسازی شهر تهران، بخش‌های باقی مانده از خانه را از وارثان اتحادیه خریداری و عملیات مرمت آن را از آبان همان سال آغاز نموده و در اواخر سال ۱۳۹۹ آن را به پایان می‌رساند. همزمان با مصوبه شورای اسلامی شهر تهران، ری و تجریش (دوره پنجم)، خانه اتحادیه تحت عنوان «خانه طهران» پلاک‌گذاری شده و فعالیت خود را در زمینه تهرانشناسی آغاز می‌کند. این روند با روی کار آمدن شورای ششم متوقف شده و عنوان «خانه طهران» نیز از آن برداشته می‌شود.
درگاه اصلی خانه اتحادیه در انتهای بن بست اتحادیه در خیابان لاله‌زار واقع شده است. درب دیگری نیز به بن بست هنر واقع در خیابان فردوسی مرتبط است. همچنین دسترسی محدودی نیز از طریق کوچه باربد به این خانه میتوان پیدا کرد.
خانه – باغ اتحادیه را بایستی تنها یادگار باقی مانده از خانه باغ‌های ناصری از مجموع باغ بزرگ لاله‌زار بدانیم که علیرغم تغییرات بسیاری که به خود دیده، همچنان بخش مهمی از میراث ارزشمند تهران عهد قاجاریه به شمار میآید. این عمارت تاریخی در شکل کنونی خود مشتمل بر چند ساختمان تاریخی است که در مساحتی بالغ بر ۸۸۰۰ متر مربع گسترده شده اند.
بررسی داده‌های تاریخی بیانگر این نکته است که همزمان با ترسیم نقشه عبدالغفار خان نجم‌الملک، هیچ یک از بناهای موجود، احداث نشده بودند و تاریخ ساخت تقریبی قدیمی ترین بناهای موجود را بایستی در حد فاصل تهیه نقشه نجم الملک در سال ۱۲۷۰ تا خرید خانه توسط حاج رحیم اتحادیه در سال ۱۲۹۴ فرض کرد. در واقع طبق نقشه نجم‌الملک در موقعیت کنونی خانه – باغ اتحادیه نه تنها عمارتی مشاهده نمی‌شود. بلکه کشت و کاری نیز در آنها صورت نپذیرفته است و اشاره‌ای نیز به مالکیت این اراضی بیاض در نقشه عبدالغفار نشده است.
عبدالله انوار با استناد به اسناد خاندان حاج حسین امین الضرب مالکیت این بخش از اراضی را به موسیو دمورنی، نسبت داده است. طبق این اسناد امین السلطان با خرید املاک سیف الدوله و ظهیرالدوله و ضمیمه کردن آنها به ملک پدری خود در جنوب کوچه باربد، باغ وسیع امین السلطان را در محدوده وسیع‌تری احداث نموده است. باغی که خانه کنونی اتحادیه تنها بخشی از آن به شمار میآید.
طبق مستندات موجود از مایملک باقیمانده از امین السلطان، باید به این جمع بندی برسیم که ساختمانهای کنونی در عمارت کنونی اتحادیه، در دو دوره مشخص تاریخی بنا شده اند، بخش شرقی شامل بناهایی است که امین السلطان بانی یا مالک آن بوده و بخش غربی نیز به ساختمان‌هایی اختصاص دارد که بعد از تملک توسط حاج رحیم اتحادیه احداث شده است.
به ترتیبی که مشاهده کردیم، ساختمانهای متعددی در طول زمان در مجموعه خانه – باغ اتحادیه ساخته شده است. برخی از آنها همچنان وجود دارند و برخی دیگر تخریب شده و با ساختمانهای جدیدتری جایگزین شدهاند. از جمله بناهای شاخص در این عمارت میتوان به بقایای عمارت کالسکله‌خانه، حوضخانه، عمارت حاج رحیم اتحادیه و عمارت های مستقل فرزندان حاج رحیم شامل خانه اسماعیل، مسعود، عبدالحسین (هما) و فرخ اعظم، عمارت موسوم به خانه صلح، حمام، خانه معصومه (همسر)، خانه میرزا علی صراف، سردر عمارت و بخش‌های خدماتی و تاسیساتی اشاره نمود. در مجموع خانه شامل سه حیاط شرقی، غربی و شمالی است که از میان آنها بایست حیاط شرقی را به عنوان حیاط اصلی خانه لحاظ کرد.
در بررسی‌های تاریخی حیاط خانه معصومه خانم و بقایای عمارت متصل به آن قدیمی ترین بخش خانه به شمار می آید. از قرار معلوم این خانه باقیمانده عمارتی از باغ ظهیرالدوله بوده که پس از تفکیک به تملک حاج رحیم اتحادیه درآمده است.
معماری خانه علیرغم تغییرات فراوانی که در ضمن سال‌های متمادی به آن تحمیل شده، همچنان ویژگی‌های منحصر به فرد خود را حفظ نموده است. از جمله میتوان به سردر آجری و ورودی ارزشمند و خاص خانه در خیابان لاله‌زار که یکی از نمونه‌های ممتاز مقرنس‌کاری چهار کاسه‌ای به شمار میآید، اشاره نمود. گچ‌بری‌ها، ستون‌بندی‌ها، شومینه و تزئینات داخلی اتاق‌ها و طاق‌بندی حوضخانه از جمله دیگر نمودهای معماری قاجاریه است که در این خانه به زیبایی و فراوانی میتوان با آن مواجه شد.
