- از باغ گلستان تا کاخ گلستان (به روایت اسناد و تصاویر عصر قاجار)
- نویسنده: کیانوش معتقدی. نامی نامور یکتا
- ناشر: انتشارات دانیار
- نوبت چاپ: اول
- تاریخ چاپ: ۱۴۰۰
- تعداد صفحات: ۲۶۹ (به همراه تصویر)
مقدمه
مجموعه ارگ سلطنتی تهران یا باغ ـ قصر، گلستان، مقر حکومت سلسله قاجار و یکی از محله‌های پنجگانه تهران عتیق در دو سده اخیر به شمار می‌آید. اهمیت این مجموعه نه تنها به دلیل استقرار قصرها و بناهای سلطنتی در آن، بلکه به واسطه مجموعه‌های کم نظیر آثار هنری متعلق به روزگار سلطنت سلسله قاجار در آنجاست.
از میان منابع موجود درباره تحولات ارگ سلطنتی تهران، بدون شک کتاب ارزشمند مرحوم یحیی ذکاء، تاریخچه ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران (۱۳۴۹) نخستین و مهم‌ترین مرجع تخصصی در این خصوص به شمار می‌آید. البته علاوه بر این کتاب، دیگر پژوهش‌های منتشر شده توسط عبدالعزیز جواهر کلام (۱۳۲۵)، عبدالحسین حجت بلاغی (۱۳۵۰)، محمدتقی مصطفوی (۱۳۵۵)، حسین کریمان (۱۳۵۵) و ناصر نجمی (۱۳۶۱) نیز دارای اطلاعات مفیدی درباره تحولات بناهای کاخ گلستان است. در ادامه منابع تازه‌ای همچون مجموعه عکس‌های تاریخی گنجینه آلبوم‌خانه توسط محمد حسن سمسار و فاطمه سرائیان در چند مجلد منتشر شده که برای مطالعه تحولات ساختمانهای ارگ و دیگر بناهای تهران حائز اهمیت است.
در کنار منابع تاریخی فارسی (شامل دیوان اشعار و انواع تواریخ) که توسط درباریان شعرا و تاریخ نگاران عهد قاجار به ثبت رسیده، مجموعه‌ای غنی از سفرنامه‌ها و خاطرات مسافران، سیاحان و دیپلمات‌های غربی درباره وضعیت ارگ سلطنتی و کاخ‌های موجود در آن به یادگار مانده که علاوه بر اطلاعات مفید، دارای تصاویر معتبری (طراحی، نقاشی و عکس) از این مجموعه تاریخی هستند.
یکی دیگر از منابع کارآمد در زمینه مطالعه تحولات بناهای ارگ، آلبوم‌های عکس عکاسان خارجی است که در ادوار مختلف به ایران سفر کرده‌اند و تصاویر کمیابی از ارگ تهران ثبت نموده‌اند؛ برای مثال آلبوم عکس‌های لوئیجی، پشه لوئیجی، مونتابونه دیمیتری ارماکوف، آنتوان سوریوگین.
علاوه بر این، در روزگار معاصر نیز توجه پژوهشگران به این مجموعه باعث شده تا منابع مهمی در قالب کتاب‌ها و مقالات تخصصی منتشر شود که از آن میان می‌توان به پژوهش‌های صدیقه گلشن (۱۳۷۴)، محسن معتمدی (۱۳۸۱)، همایش ملی – پژوهشی کاخ گلستان (۱۳۹۱)، یازده شماره از مجله کاغذ اخبار کاخ گلستان (۱۳۹۵ – ۱۳۹۲)، وحید قبادیان (۱۳۹۳)، ناصر تکمیل همایون (۱۳۹۴)، بهنام ابوترابیان (۱۳۹۶)، محمدحسن سمسار (۱۳۹۸)، حمیدرضا حسینی (۱۳۹۹) و بیش از همه کتاب عباس خاکسار (۱۳۹۸) به عنوان منابع معتبر و قابل استناد درباره مجموعه جهانی کاخ گلستان اشاره کرد.
یکی دیگر از منابع دست اول در خصوص تحولات بناهای ارگ سلطنتی، گزارش‌های منتشر شده در مطبوعات و روزنامه‌های دولتی عهد قاجار است که خوشبختانه در سال‌های اخیر بسیاری از آن‌ها در دسترس پژوهشگران قرار گرفته اما در این میان پژوهش ارزشمند تهران‌نگاری اثر رضا شیرازیان (۱۳۹۷) و همچنین کتاب گاه‌نگار قصر گلستان (۱۳۹۸) مستقیماً اطلاعات کارآمد و دقیقی را درباره تحولات کاخ گلستان در اختیارمان قرار می‌دهند.
در کنار منابع یادشده، بخش اعظمی از اطلاعات تکمیلی درباره تحولات ارگ سلطنتی را می‌توان در کتاب‌های روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه و رجال حکومتی عصر قاجار مورد مطالعه قرار داد. ما نیز در پژوهش پیش رو بخش مهمی از استنادات خود را به این گروه از منابع و به خصوص کتاب‌های روزنامه خاطرات ناصرالدین شاه، مرقع ناصری و خاطرات اعتمادالسلطنه، عین‌السلطنه، عبدالله مستوفی و دیگران استوار کرده‌ایم.
در بیشتر اسناد و کتاب‌های متعلق به عصر قاجار از مجموعه ارگ سلطنتی تهران با عنوان «باغ گلستان» یا «باغ «سلطانی» یاد شده آن چنان که حتی پس از دوره قاجار و در عصر پهلوی نیز به همین عنوان از مجموعه گلستان در نامه‌های رسمی و کتب یاد شده است. این عنوان بدون شک به دلیل وجود درختان انبوه و فضای باغ در فضای داخلی این مجموعه به آن اطلاق می‌شده است. البته در میان فضای دیوانخانه و باغ دیوار بلندی وجود داشت که فضاهای اداری و دیوانخانه را از اندرون محل زندگی شخصی پادشاه و حرمسرا جدا می‌کرد و پشت این دیوار چندین بنای مهم وجود داشت که طبق سلیقه و درخواست شاه ساخته شده بود. این مجموعه بناها در ادوار مختلف بازسازی تخریب و یا نوسازی می‌شدند. ولی امروز بسیاری از آن‌ها از میان رفته‌اند.
به طور کلی بناهای ارگ سلطنتی در دو مقطع زمانی ساخته شدند. دوره سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار و دوره سلطنت طولانی ناصرالدین شاه که بسیاری از بناهای قدیمی بازسازی و چندین بنای تازه در فضای ارگ با معماری و ساختاری نوین ساخته شدند. فضای باغ نیز در چند مرحله دستخوش تغییرات شد و حوض‌ها و استخرهای کوچک و بزرگی در آن ساخته شد.
بعد از آغاز طرح توسعه پایتخت در سال ۱۲۸۴ ق. حصار و دروازه‌های قدیمی تهران از دوره صفوی تخریب و خندق دور آن پر شد و حصاری جدید با دوازده دروازه پیرامون دارالخلافه‌ی ناصری بنا گشت. در این ساختار جدید شهرسازی خیابان‌ها و مسیرهای تازه و تعداد زیادی قصر، خانه اشرافی و پارک تحت حمایت دربار و رجال حکومتی ساخته شدند. در داخل ارگ سلطنتی نیز تغییراتی چند به وقوع پیوست و میدان ارگ (در جنوب مجموعه کاخ گلستان) هویتی تازه یافت و میدان توپخانه جدیدی در شمال ارگ ساخته شد که به وسیله دروازه‌هایی با خیابان‌های تازه ساز در شمال شرق و غرب خود ارتباط پیدا می‌کرد. ناصرالدین شاه که علاقه ویژه‌ای به نوسازی و ساخت بناهایی با شکل و شمایل فرنگی داشت. از آغاز دهه ۱۲۹۰ق. حامی ساخت چند بنای مهم از جمله عمارت بادگیر (۱۲۷۶ ق)، عمارت خروجی (۱۲۷۸ ق)، تکیه دولت (۱۲۸۷ ق) و شمس العماره (۱۲۸۳ ق) در داخل ارگ شد. وی علاوه بر احداث بنای تکیه دولت در ۱۲۹۰ ق، در طول دو دهه بعد بناهایی همچون عمارت خوابگاه، نارنجستان عمارت موزه (تالار سلام)، عمارت ابیض و عمارت گالری را احداث کرد. متاسفانه بخش‌های مهمی از اندرونی کاخ گلستان در دوره پهلوی به طور کامل تخریب و به جای آن‌ها وزارتخانه‌های جدیدی ساخته شدند. به همین خاطر در چیدمان مطالب و انتخاب موضوعات در این کتاب تصمیم گرفتیم تا کلیه بناهای ارگ سلطنتی در دوره قاجار را بررسی و بر اساس سیر تاریخی (به ترتیب زمان ساخت هر بنا) تحولات ارگ را مورد مطالعه قرار دهیم. همچنین در این کتاب سعی شده تا علاوه بر ارجاع به معتبرترین کتب و مقالات پیشین که بر اساس روش مطالعات کتابخانه‌ای و توصیفی گردآوری شده است. پایه بیشتر استدلال‌ها و نظریات تازه را بر مقایسه و مطالعه مستندات تصویری، شامل انواع آثار نقاشی طراحی (گراور) و عکس‌های دوره قاجار بگذاریم.
با این همه، هنوز اطلاعات ما درباره ساخت و سازها و تغییرات ابنیه داخلی ارگ سلطنتی تهران کامل نیست و همچنان با یافتن منابع و اسناد تازه نظرات و استدلال‌هایمان قابل تصحیح و به روز شدن خواهد بود به همین دلیل اثر حاضر در حکم کتابی راهنما و دیباچه‌ای بر شناخت زندگی پادشاهان سلسله قاجار و تحولات ابنیه ساخته شده توسط آنان در ارگ سلطنتی تهران دوره قاجار است.
فهرست مطالب
- مقدمه
- نقشه کاخ گلستان
- شکل‌گیری سلسله قاجار
- پایتختی تهران
- میدان ارگ
- سردر نقاره خانه
- سردر باب همایون
- سردر و خیابان الماسیه
- سردر جنوبی دیوانخانه
- برج آقامحمدخانی
- فتحعلی‌شاه قاجار
- تحولات ارگ در دوره فتحعلی‌شاه
- عباس میرزا
- دیوانخانه و ایوان تخت مرمر
- اطاق گوشواره شرقی (نقاشخانه)
- اطاق گوشواره غربی
- صندوق‌خانه
- عمارت سروستان و عشرت آئین
- عمارت خورشید
- عمارت بهشت آئین
- عمارت بلور
- عمارت کلاه فرنگی
- محمدشاه قاجار
- تحولات ارگ در دوره محمدشاه
- ناصرالدین شاه قاجار
- ورود مدرنیته به ارگ
- تحولات ارگ در دوره ناصرالدین شاه
- خلوت کریمخانی
- تالار عاج
- عمارت خروجی
- تالار گلستان
- عمارت بادگیر
- شمس العماره
- باب عالی
- تالار و عمارت الماس
- عکاسخانه مبارکه
- تکیه دولت
- نارنجستان (نارنج‌خانه)
- عمارت موزه
- تالار آینه
- نقاشی تالار آینه
- اطاق موزه (تالار سلام)
- اندرونی (عمارت فرح آباد)
- عمارت خوابگاه
- تالار و عمارت برلیان
- عمارت ابیض
- عمارت گالری
- سفرهای فرنگ ناصر الدین شاه
- ترور ناصرالدین شاه
- مظفر الدین شاه قاجار
- تحولات ارگ در دوره مظفرالدین شاه
- محمدعلی شاه قاجار
- احمدشاه قاجار
- نقشه کاخ گلستان
- حاصل کلام
- تاج‌های سلطنتی
- تخت طاووس
- تخت نادری
- کُره مبارکه جواهرنشان
- منابع
این کتاب با شماره ۴۰۸۵ در کتابخانه تخصصی تهرانشناسی موجود است. جهت مطالعه این اثر می‌توانید کد کتاب را از طریق شماره تلفن ۰۹۱۹۵۶۸۹۶۱۱ (در شبکه اجتماعی تلگرام یا ایتا) ارسال نمائید تا هماهنگی لازم صورت پذیرد.
