موزه ایران باستان با تنوع بی‌نظیری از آثار باستانی، هنری و تاریخی ایران، مهم‌ترین و بزرگ‌ترین موزه فعال کشور به شمار می‌آید. ایده ساخت موزه به پیشنهاد انجمن آثار ملی ایران در سال‌های نخست فعالیت آن مطرح و همزمان با آغاز وزارت علی اصغر حکمت بر مسند وزارت معارف ایران اجرایی شد.
در سال ۱۳۰۶ خورشیدی، مجلس شورای ملی طرحی را به تصویب رساند که بر مبنای آن کلیه فرایند اکتشافات باستانی در انحصار دولت ایران قرار داده شد و هیات‌های خارجی باستان‌شناسی از ادامه فعالیت در سایت‌های کشور منع شدند. در میان این هیات‌ها، دولت فرانسه سهم بیشتری داشت و حجم سرمایه‌گذاری آن بیش از سایر دولت‌ها بود. لذا مجلس شورای ملی در تبصره‌ای به دولت فرانسه اجازه داد تحت قوانین داخلی ایران در منطقه باستانی شوش به فعالیت خود ادامه دهد. همچنین مقرر شد تا دولت برای نگهداری اکتشافات باستان‌شناسی یک موزه و یک کتابخانه تخصصی بنا کند و به مدت ۱۵ سال مدیریت آن را به فردی فرانسوی واگذار کند. بدین ترتیب بود که دولت ایران در سال ۱۳۰۶ از آندره گدار دعوت کرد تا برای اجرای این مصوبه به ایران سفر کرده و مسئولیت احداث موزه و نظارت بر کاوش‌های باستان‌شناسی را بر عهده بگیرد. سفر گدار به ایران دو سال بعد تحقق پیدا کرد و او در بدو امر به ریاست اداره عتیقات منصوب شد. وی همچنین موظف شد تا طرح اولیه احداث و بهره‌برداری از موزه و کتابخانه ملی ایران را تنظیم و به تایید دولت برساند.
آندره گدار با همکاری ماکسیم سیرو، نقشه‌های مرتبط با بنا را آماده و به تصویب رساند. زمین مورد نیاز برای احداث موزه و کتابخانه ملی نیز در سایت نهادهای دولتی در میدان مشق در نظر گرفته شد.
با توجه به جایگاه موزه و کارکرد تعریف شده آن، گدار تلاش کرد تا موزه، نمود حداکثری از معماری ایران باستان باشد. از این رو ساختار کلی آن را بر مبنای کاخ اردشیر بابکان در فیروزآباد طراحی کرد. طرحی که بسیار به کاخ سروستان، دیگر اثر برجسته عهد ساسانی نیز شباهت داشت. او همچنین برای آرگ سردر موزه از تاق کسری، به عنوان یکی از باشکوه‌ترین آثار معماری این دوره الگو گرفت. ارتفاع این تاق باشکوه ۳۰/۱۲ متر می باشد.
استفاده هوشمندانه گدار از آجرکاری در نماسازی، به کاربردن جرزهای ضخیم، نسبت بیشتر بنا با معماری عصر ساسانی را برقرار می‌کند. این گرته‌برداری نه تنها در فرم، بلکه در انتخاب رنگ آجرها نیز نمود پیدا کرده است. با این وجود طراحی موزه بسیار ساده است. مجموعه‌ای از سه مکعب مستطیل با عرض ۴۰ متر که در امتداد یکدیگر در جهت شمالی ـ جنوبی قرار گرفته‌اند. و نمایی ساده که با مفصل‌بندی‌های هوشمندانه از یکنواخت بودن دور شده است. نمای جنوبی ساختمان که نمای اصلی آن نیز به شمار می‌آید، شامل ورودی‌ها و صفه قرارگیری سایت است. روبروی این نما در طرح اولیه یک باغ و آب‌نمایی بزرگ در نظر گرفته شده بود که بعدها این بخش‌ها حذف و محوطه آن به فضای عمومی شهری اختصاص پیدا کرد. در قسمت شمالی موزه نیز یک حیاط قرار دارد که امتداد آن به محوطه کتابخانه ملی متصل است.
کار ساخت موزه در ۲۱ اردیبهشت سال ۱۳۱۳ آغاز و در سال ۱۳۱۶ به اتمام رسید. با این حال روند بهره‌برداری و افتتاح رسمی موزه ایران باستان (موزه ملی ایران) به دلیل نصب ویترین به همراه چیدمان لوازم و گنجینه موزه تا سال ۱۳۱۸ به تعویق افتاد.
نکته مهم و قابل ذکر حضور موثر نیروهای ماهر ایرانی به سرپرستی دو معمار به نام‌های عباسعلی معمار و مرادعلی تبریزی، در اجرای طراحی گدار است که امکان ساخت این اثر فاخر را در زمینی به مساحت ۵۵۰۰ متر مربع فراهم نمود. از این میزان بالغ بر ۲۷۰۰ متر مربع به زیربنای ساختمان اختصاص پیدا کرده است. بعدها با افزایش محدوده پیرامونی موزه و توسعه آن، سایت پروژه به ۱۱۰۰۰ متر مربع افزایش یافت.
موزه شامل سه بخش اصلی پیش از تاریخ، دوران تاریخی و دوره اسلامی است. آثار به نمایش درآمده در بخش نخست با قدمتی بالغ بر یک میلیون سال، شامل مجموعه ارزشمندی از دوران پارینه سنگی تا دوره ساسانی است.
ساخت فاز دوم موزه ایران باستان (موزه ملی ایران) با عنوان اولیه موزه مردم‌شناسی، در سال ۱۳۲۳ در محوطه موزه آغاز و در سال ۱۳۲۹ عملیات ساخت آن به پایان رسید. طراحی این بخش توسط اوژن آفتاندیلیان صورت پذیرفت. علیرغم افتتاح موزه در سال ۱۳۲۹، به دلیل بروز مشکلاتی عمده در نتیجه نشست زمین، طراحی داخلی آن با مشکلاتی مواجه شد که امکان بهره‌برداری از ساختمان جدید را فراهم نساخت. این روند تا سال ۱۳۷۵ به طول انجامید.[۱]
این بخش از موزه به دلیل اهمیت دوران اسلامی، به موزه باستان‌شناسی و هنر اسلامی ایران تغییر نام داد و توسعه زیرساختی آن به عنوان موزه‌ای مستقل در دستور کار قرار گرفت. در این موزه که بعدها عنوان موزه دوران اسلامی را به خود گرفت، به صورت مجزا آثاری از صدر اسلام تا دوره قاجار به نمایش درآمده است. همچنین بخش ویژه‌ای به نمایش قرآن‌های نفیس و تاریخی اختصاص پیدا کرده که برخی مصفحف‌های آن در نوع خود بی‌همتا می‌باشند.
فاز چهارم و نهایی توسعه موزه ایران باستان (موزه ملی ایران) در سال ۱۳۴۰ با احداث مرکز باستان‌شناسی در شمال موزه دوران اسلامی در چهار طبقه به بهره‌برداری رسید.
جدا از تقسیم‌بندی موضوعی، موزه ایران باستان (موزه ملی ایران) شامل واحدهای متعدد پژوهشی و نمایشگاهی نظیر بخش پارینه سنگی، پیش از تاریخ، دوران‌های تاریخی، اسلامی، مهر و سکه، مرمت، کتیبه، سفال، استخوان‌شناسی، عکاسی، کتابخانه و مرکز اسناد است.
با ساخت موزه دوران اسلامی، سایت موزه ایران باستان (موزه ملی ایران) به دو بخش اصلی تقسیم شد. در ضلع غربی، ساختمان قدیمی موزه، و در پهنه شرقی، موزه دوران اسلامی قرار گرفت. ساختمان قدیمی از شمال به ساختمان کتابخانه ملی سابق (ساختمان اداری) و محوطه وزارت امور خارجه، از شرق به موزه دوران اسلامی و موزه ملی ملک، از جنوب به فضای سبز بین دو خیابان امام خمینی و شهید یارجانی و از غرب به خیابان سی تیر محدود شده است.
جانمایی موزه در محدوده مهم‌ترین بناهای دولتی پهلوی اول نظیر وزارت امور خارجه ، شهربانی کل کشور، اداره پست، بانک سپه، اداره ثبت اسناد و املاک کشور، سردر باغ ملی و … نشانه‌ای از اهمیت موزه در ساختار حکومتی آن دوره است.
ساختمان موزه ایران باستان به سبک بناهای باستانی بر بروی صفه‌ای (سکو) به ارتفاع ۵/۱ متر از سطح خیابان اصلی قرار گرفته است. جنس این صفه که در قرنیز بالای ساختمان نیز مورد استفاده قرار گرفته، سنگ سفید تراشیده شده است. این بنا به سبک و سیاق معماری ایران باستان، از نوعی طراحی برونگرا برخوردار است. با این وجود و علیرغم فردیت و استقلال، بنای موزه از عناصر پیرامونی خود متمایز نیست.
بنای اصلی موزه مشتمل بر سه بخش ورودی، سالن اصلی و بخش اداری است که در یک حجم مستطیلی شکل به ابعاد ۱۰۰ در ۳۴ متر تعبیه شده است. در میان این فضاها، دو نورگیر داخلی به ابعاد ۱۶ در ۱۶ متر تعبیه شده است. نورگیری دیگر ساختمان از طریق پنجره‌هایی است که بر دیوارهای شرقی و غربی بنا تعبیه شده است. در فرورفتگی ورودی موزه، ورودی‌های فرعی برای استفاده عموم و دسترسی بازدید کنندگان به سالن‌های نمایش تعبیه شده است.
در دو طرف ورودی دو ساختمان دو طبقه قرار گرفته‌اند؛ در طبقه همکف ساختمان شرقی کتابخانه موزه ایران باستان و در طبقه همکف ساختمان غربی نیز تالار سخنرانی واقع شده است. طبقات دوم در هر دو ساختمان نیز به نمایشگاه‌های موقت موزه اختصاص پیدا کرده است.
بلافاصله بعد از ورودی، سالن نمایش قرار دارد. امتداد این سالن به دو حیاط مرکزی ختم می شود که در میان آن در طبقه همکف بخش عصر مفرغ و دوره آغاز ایلامی و در طبقه دوم آثار دوره روستانشینی میانه به نمایش در آمده است.
بال شرقی ساختمان در طبقه همکف به ترتیب شامل سالن‌های دوره آغاز نگارش و دوره آغاز عیلامی، عصر مفرغ و دوره آغاز ایلامی، عصر آهن و دوره هخامنشی است. امتداد سالن آثار هخامنشی در طبقه همکف به بال غربی ساختمان منتهی می‌شود که در آن به ترتیب آثار دوره سلوکی، دوره پارت و دوره ساسانی به نمایش درآمده است. همین روال در طبقه دوم شامل دوره روستانشینی جدید ـ دوره آغازین شهرنشینی، دوره روستانشینی میانه، دوره روستانشینی قدیم، دوره روستانشینی آغازین، پارینه سنگی جدید و فراپارینه سنگی، پارینه سنگی میانی و پارینه سنگی قدیم می‌باشد.
ساختمان اداری متصل به بنای اصلی و در شمال ساختمان موزه بنا شده است. این ساختمان چهار طبقه پلانی U شکل دارد که قسمت فرو رفتگی آن به سمت شمال واقع شده است. ورودی و راه پله مجزای این بخش دسترسی آسانتری به چهار طبقه ساختمان ایجاد می‌کند. این ساختمان در طبقه همکف به سالن‌های نمایش دسترسی دارد.
رمپی نیز در قسمت شرقی بنا قرار دارد که از طریق آن خودروی حمل اشیا به زیرزمین مجموعه راه پیدا می‌کند. نور این بخش از ساختمان موزه که به عنوان انبار اشیاء مورد استفاده قرار می‌گیرد، از پنجره‌های زیر سقفی و کوچکی تامین می‌شود که به حیاط‌های مرکزی داخلی بنا باز می‌شوند.
اشیای باستانی موجود در موزه ایران باستان به دو دسته کلی تقسیم می‌شود. نخست اشیای باستانی کشف شده از دوران پارینه‌سنگی قدیم تا اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد قرار دارد. بخش دوم به آثاری از اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد تا پایان دوران ساسانی تعلق دارد. در ادامه به شرح مختصر هر بخش از موزه می‌پردازیم.
- پیش از تاریخ
این دوران شامل قدیمی‌ترین آثار به جا مانده از زیست بشر است که از آغاز آفرینش تا اختراع خط را شامل می‌شود. این دوره تاریخی به عصر ابزار شناخته شده است. در این دوره همچنین با نخستین دست سازهای بشری که شامل ظروف و سلاح است مواجه هستیم. این دوره در ذیل خود به دو بخش عصر سنگ و عصر فلز تقسیم می‌شود. عصر سنگ نیز به نوبه خود به سه دوره پارینه سنگی ، میان سنگی و نوسنگی تقسیم شده است.
قدیمی‌ترین دست ساخته بخش پارینه سنگی به کشفیات حوزه کشف رود در شرق مشهد اختصاص دارد که بیش از یک میلیون سال از قدمت آن می‌گذرد.
آثار دوره‌های پارینه سنگی میانی و نوسنگی نیز بین دویست هزار تا حدود دوازده هزار سال قدمت دارند. این بخش شامل ابزارهایی کشف شده در غارهای منطقه زاگرس و فلات مرکزی ایران است. همچنین بقایای سنگواره جانوران هم عصر با انسان هوشمند نیز در این بخش به نمایش درآمده است.
قدیمی‌ترین اثر در بخش پارینه سنگی نو دندانی است که به دندان وزمه مشهور است. این اثر با قدمتی بالغ بر ۲۵ هزار سال، دندان آسیای کوچک کودکی نُه ساله است که در کاوش‌های غار وزمه در نزدیکی کرمانشاه کشف شده است
در سالن دوران نوسنگی و روستانشینی آثاری چون قدیمی‌ترین خشت ایران از تپه گنج‌دره، قدیمی‌ترین پیکرک‌های گلی انسان و حیوان از تپه سراب و ابزارهای سنگی به نمایش درآمده است. همچنین سفالینه‌های منقوش از مناطق باستانی شوش، اسماعیل‌آباد، چشمه‌علی، تل‌باکون، جیرفت در معرض دید عموم قرار دارد.
بخش دیگر به تمدن اختصاص دارد. آثار به جا مانده از این دوره تاریخی به ویژه در بخش ایلام میانه، شامل گروهی از اشیاء ارزشمند هنری و تاریخی است که عمدتا از محوطه باستانی چغازنبیل به دست آمده است.
عصر فلز با دستیابی انسان به فلز مس آغاز شده و به سه دوره مس ، مفرغ و آهن تقسیم شده است. در این بخش از موزه بیش از ده هزار شیء به معرض نمایش گذاشته شده است.
- بخش تاریخی
این بخش به دوره‌های تاریخی هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی اختصاص دارد. از آثار شاخص این دوران می‌توان به نقش برجسته بارعام، پیکر حیوان بالدار، سرستون‌های تخت جمشید، آجرهای لعاب‌دار و اشیاء شیشه‌ای رنگی، مجسمه‌ها و پیکره‌های سنگی مفرغی و سفالی، کتیبه، مجسمه مفرغی مرد اشکانی، بقایای پیکر یک مرد شامل چند قطعه استخوان و یک لنگه چکمه به همراه ساق پای درون آن، سنگ ساب، چاقوی آهنی، سنجاق نقره، شلوارک پشمی، انواع ریتون و … به معرض نمایش گذاشته شده است.
- بخش لرستان
این بخش که عمدتا به مجموعه اهدایی و مصادرهای مهندس محسن فروغی اختصاص دارد، شامل ظروف مفرغی بسیار ارزشمندی است که از شهرت جهانی برخوردارند. در این بخش همچنین سفالینه‌هایی متعلق به هزاره سوم تا هزاره نخست پیش از میلاد به نمایش درآمده است.
- بخش مهر و سکه
نمونه‌هایی از سکه‌های رایج در دوران‌های مختلف تاریخی در بخش ویژه‌ای به معرض دید عموم قرار داده شده است. همچنین نمونه‌هایی از مهرهای هزاره چهارم قبل از میلاد تا اواخر دوران قاجار در این بخش نگهداری می‌شوند.
