- نویسنده: ناصر تکمیل همایون
- تعداد صفحات: ۱۵۲ (با تصویر)
- ترتیب انتشار: چاپ اول | ۱۴۰۰
- ناشر: سازمان زیباسازی شهر تهران با همکاری دفتر پژوهش‌های فرهنگی
درباره کتاب
در این کتاب به سیر تاریخی تامین آب در ایران و وضعیت آن در شهر تهران از ابتدا تا کنون پرداخته شده است.
معرفی نظام آبرسانی در تهران با عناصری چون چشمه، رود، قنات و جریان انتقال آب‌های سطحی و زیرزمینی به شهر تهران و در نهایت فرایند مدرن لوله کشی آب، از موضوعاتی است که به آن پرداخته شده است.
نویسنده در بخش دیگری از این کتاب به معرفی چشمه‌ها و قنات‌های تاریخی شهر تهران پرداخته و برخی از اسناد موجود در این زمینه را بازخوانی کرده است.
پیشگفتار
مردم جهان از شرق و غرب از دیرگاه نسبت به «آب» و اهمیت حیاتی و اقتصادی آن در امر تولید کشاورزی و پرورش اغنام و احشام و شست وشو و نظافت توجه خاص داشتهاند طالس ملطی سر سلسله فیلسوفان مکتب ایونی در یونان باستان آب را «ماده المواد هستی»، شناخته که ممکن است نزدیکی محیط زندگی او با دریای مدیترانه پدیدآورنده این اندیشه باشد، اما بسیاری از اندیشه گران سرزمین‌های خشک و لم یزرع نیز در ستایش آب سروده‌های دل‌انگیزی داشته اند.
ایرانیان آب را دومین آفریده از هفت آفریده اهورامزدا و آناهیتا را ایزد آن و خرداد امشاسپند را نگهبان آب‌های جهان دانسته اند. در فرهنگ باستانی ایران این عنصر حیاتی همه گاه مقدس و از آلودگی‌ها دور بوده است. بر این امر اعتقادی ساکنان ایران زمین با واژه تمدن ایران در آسیا بر فرهنگ جامعه‌های دیگر آثاری باقی گذاشته اند.
در دیانت مقدس اسلام آب پاک (طاهر) و پاک کننده (مطهر) دانسته شده و نیز ماده زندگی بخش هستی به شمار رفته چنان که در قرآن مجید آمده است: وجعلنا من الماء کل شی حی (انبیاء ـ ۳۵)
در اسلام، آب نزد شیعیان در پیوند با حیات حضرت زهرا (س) «مهریه» به شمار رفته و ماجرای دلخراش کربلا و حق طلبی‌های حسین بن علی (ع) و یاران وفادارش به تقدس آب جنبه‌های مذهبی بیشتری داده است و این امر با در نظر گرفتن کمبود نسبی آب در ایران و خشکسالی‌های ممتد و شکل گیری حکومت‌های گوناگون محلی و سراسری، موجب اندیشه‌هایی در تحلیل اجتماعی، فرهنگی اقتصادی و سیاسی تاریخ این منطقه جهان شده، که یکی از مشهورترین آن‌ها در گذشته نظریه شیوه تولید آسیایی بوده است (دایرهالمعارف تشیع، ذیل واژۀ «آب»؛ گنجی ۱۳۶۷، ج ۱، ص ۱۸۱۵؛ برای آگاهی بیشتر ← رنجبر، ۱۳۶۲).
تقدس آب گاهی جنبه‌های قومی و منطقه‌ای پیدا می‌کند. آب زمزم به گونه‌ای و آب تاریکخانه خضر به گونه‌ای دیگر هر چند حافظ شیراز گامی بالاتر نهاده و فرموده است:
فرق است از آب خضر که ظلمات جای اوست / با آب ما که منبعش الله اکبر است
منابع آب در ایران و تقدس آن‌ها خاصه جایگاه‌های آبرسانی و حراست از آب به ویژه آب آشامیدنی (آب انبار سقاخانه) و زینت آرایی هنرمندانه مذهبی آن‌ها بر این امر گواهی می‌دهند.
فهرست مطالب
- پیش سخن
فصل یکم: پیشینه آب و آبیاری در تهران
- درآمد
- جغرافیای تهران
- تحولات جغرافیای تاریخی تهران
- آب های سطح الارضی منطقه تهران
فصل دوم: چشمه‌ها و آب رسانی‌های سنتی
- درآمد
- چشمه و پدید آمدن آن
- چشمه در «تهران»
- چشمه‌های تهران
- چشمه‌های شمال غرب
- چشمه‌های شمال
- چشمه‌های شمال شرق
- چشمه علی
- تقدس و پشتوانه تاریخی
فصل سوم: آغاز آب رسانی‌های جدید
- درآمد
- انگیزه اجتماعی رساندن آب بیشتر به پایتخت
- کوشش های حاج میرزا آقاسی چگونگی حفر رودخانه و مراحل آن
- رساندن آب به پایتخت
- برپایی جشن و شادمانی اقدامات تاریخی امیر کبیر
- مرمت و گسترش نهر کرج
- آب رسانی و شادمانی مردم
- چگونگی تقسیم آب تهران
فصل چهارم: قنات‌سازی و قنات‌داری در تهران
- درآمد
- ساختار فنی قنات
- نخستین قنات های تهران
- انواع قنات‌های تهران
- به لحاظ مالکیت
- به لحاظ تاریخی (قدمت)
- به لحاظ اجتماعی دینی و ارزشی، اقتصادی و نوع مالکیت و بهره‌وری)
- به لحاظ سرچشمه گرفتن و سرازیری در جهت خاص (مسیر آب راه ها).
- به لحاظ آب دهی میزان دریافت)
- نام و نشان قنات‌های مشهور تهران
- قنات مهرگرد
- قنات شاه
- قنات پامنار
- قنات سنگلج
فصل پنجم: قنات‌های تهران و پیرامون آن
- درآمد
- نام و نشان قنات‌های معروف درون شهری
- قنات الهیه
- قنات باغ شاه
- قنات باغ شاه (اکبر آباد)
- قنات بهاء الملک
- قنات بهارستان
- قنات بریانک
- قنات جلالیه
- قنات سردار
- قنات سفارت انگلیس
- قنات سفارت روسیه
- قنات علاء الدوله
- قنات کرج امین الملکی
- قنات کریم آباد
- قنات کوثریه
- قنات مخصوص
- قنات مهدی آباد
- قنات نجف آباد
- قنات نظامیه
- قنات های یوسف آباد و بهجت آباد
- نام و نشان قنات‌های پیرامونی
فصل ششم: سه رشته قنات نامبردار تهران
- درآمد
- قنات حاج علیرضا
- مختصری از احوال حاج علیرضا
- حفر قنات و مسیر آن
- آب دهی و اهمیت قنات حاج علیرضا
- قنات شاه یا «ناصریه» و وقف نامه آن
- قنات وقفی مهران در مسجد و مدرسه سپه سالار
- وقف نامه های مختصر و مفصل
- باغ و عمارت سپه سالار
- قنات مهران
- چگونگی وقف قنات
فصل هفتم: نظام جدید آبرسانی
- درآمد
- تدارکات لوله کشی آب
- استمرار لوله کشی آب
فصل هشتم: برخی اسناد آبیاری
- درآمد
- صورت تقسیم نامه هفتگی آب شاه به امضای علما و معاریف عصر
- وقف نامه قنات مهران (سپه سالار)
- سواد وقف نامه و تقسیم نامه آب شاه
- سند درباره قنات حاج علیرضا
- سند درباره قنات شهاب الملک
- پیوست یک: کتابچه قابل توجه در امر اراضی و قنوات
- پیوست دو: چگونگی آب مشروب پایتخت در دوران قاجاریه
- منابع
