میدان آزادی با وسعتی در حدود ۶۵ هزار مترمربع به‌عنوان بزرگ‌ترین میدان خاورمیانه، با الهام از الگوی باغ ایرانی، نماد کلان‌شهر تهران است که طرح سازه برج آن بر مبنای فراخوانی که به مناسبت یادبود جشن‌های ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی ایران در ستون کوچکی در روزنامه اطلاعات در دهم شهریور ۱۳۴۵ منتشر شده بود انتخاب و حسین امانت دانشجوی ۲۴ ساله از دانشکده معماری دانشگاه تهران به‌عنوان طراح برگزیده، عملیات ساخت «برج شهیاد» را در اردیبهشت ۱۳۴۸ آغاز و پس از بیست و هشت ماه، فرایند ساخت آن را با افتتاح رسمی در ۲۴ دی‌ماه ۱۳۵۰ به اتمام رساند. تکمیل بخش‌های جانبی برج تا سال ۱۳۵۳ به درازا کشید.
برج به‌عنوان دروازه غربی ورود به شهر تهران، می‌بایستی به‌گونه‌ای طراحی می‌شد که علاوه بر زیبایی منحصربه‌فرد، تداعی‌کننده پیشینه تاریخی، فرهنگی و هنری ایران بوده و درعین‌حال از ظرفیت تبدیل‌شدن به‌عنوان نماد پایتخت کشور برخوردار باشد، به‌ویژه آنکه جانمایی آن در مجاورت فرودگاه بین‌المللی مهرآباد به‌عنوان ورودی اصلی گردشگران و میهمانان عالی‌رتبه سیاسی قرار داشت.
پیرو فراخوان احداث این یادمان ۲۱ شرکت‌کننده طرح‌هایشان را ارائه دادند که از میانت آن‌ها هیئت‌داوران متشکل از محسن فروغی، هوشنگ سیحون، محمد کریم پیرنیا، سناتور صادق و محمدتقی مصطفوی بود پس از بررسی‌های فراوان به طرح ارسالی حسن امانت که به‌تازگی به‌عنوان شاگرد هوشنگ سیحون، از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شده بود رأی مثبت داده و آن را برای اجرا برگزیدند.
مساحت زیربنای برج حدود ۷۸ هزار مترمربع است و بنای آن به‌صورت دروازه‌ای به ارتفاع حدود ۴۵ متر ساخته‌شده که پنج‌متر آن داخل زمین فرورفته است. طاق آن با عرض پایه ۶۶ متری، با الگو گیری از طاق کسری ۲۳ متر از سطح زمین فاصله دارد و دارای هشت بخش مجزا است. بنای برج در تقریباً در یک‌سوم شرقی محوطه قرارگرفته و دهانه‌های بزرگ آن رو به شرق و غرب و دهانه‌های کوچک آن، رو به شمال و جنوب طراحی‌شده‌اند. نماهای شرقی و غربی، نماهای اصلی برج می‌باشند که در آن طاق، قوس و فضای خالی بین پایه‌ها و مقرنس‌ها و تزیینات بین طاق اصلی که برگرفته از طاق کسری است، به زیبایی خودنمایی می‌کند.
حرکت پایه‌ها به سمت بالا به ایجاد فرم‌های سیالی می‌انجامد که درنهایت به سطحی صاف و عمودی به سمت آسمان منتهی می‌شود. بر روی پایه‌ها شیارهایی قرار دارد که از کف تا بام بدنه‌های سفید بنا را با ردی از کاشی فیروزه‌ای‌رنگ تقسیم‌بندی کرده، با از میان بردن یکنواختی تصویری، باعث تنوع نمای برج می‌شوند.
بلندپروازی برج در ارتفاع می‌توانست نمود بیشتری بیابد اگر محدودیت ارتفاع به سبب مجاورت با فرودگاه بین‌المللی مهرآباد، مانعی در اجرای آن نمی‌شد.
به‌کارگیری عناصر معماری ایران در ساخت برج بسیار موردتوجه بوده و ازاین‌رو می‌توان در بخش‌های مختلف آن به این حضور اشاره نمود.
بادگیر به‌عنوان یکی از شاخصه‌های معماری در مناطق گرمسیری ایران با قدمتی بیش از ۶۰۰۰ سال، سازه‌ای سنتی برای خنک‌سازی بناست که با عبور دادن جریان باد از منفذها و شیارهای خود به خنک شدن ساختمان کمک می‌کند. این کارکرد اگرچه در برج لحاظ نشده اما با شبیه‌سازی شیارهای عمودی مشابه دریچه‌های بادگیر در طبقه آخر بنا علاوه بر حضور زیباشناختی و تزیینی این عنصر، تلاش شده است تا از منفذهای آن در جهت تهویه هوای داخل نیز استفاده شود.
زیر تاقی برج نیز تحت تأثیر معماری چهارسوق به‌عنوان محل تلاقی شریان‌های بازار قرار دارد. این گنبد چندضلعی در بازارهای سرپوشیده ایران علاوه بر نقش نورگیری (روشندان) به تهویه هوا نیز کمک می‌کند.
سیستم نورگیری سنتی معماری از طریق به‌کارگیری عناصری چون روشندان و روزنه در طبقات میانی و نیز پنجره‌های شش‌ضلعی و شیاری در طبقات بالایی برج به‌کاررفته که نوردهی آن‌ها در طول شبانه‌روز فضای داخلی زیبایی به برج داده است.
توجه به چهار تاقی نیز به‌عنوان اشاره‌ای مستقیم به مکان‌های مقدس زرتشتیان برای نگاهداری از آتش در معماری برج به‌وضوح مشاهده می‌شود و به یک معنای کلی می‌توان سازه برج را در قاعده، گنبد، مقرنس‌کاری و رسمی بندی برداشتی آزاد از پلان چهار تاقی دانست.
بخش ویژه دیگری که در معماری برج بسیار هنرمندانه به کار گرفته شده است، مربوط به تاق‌ها می‌شود، استفاده از تاق به‌خصوص در مورد محل اتصال دهانه‌های بسیار بزرگ به دیوارهای جانبی در معماری ایران امری متداول است ازاین‌رو در نمای شرقی ـ غربی برج، تاق بیضی‌شکل از مرکز به سمت بالا به تاغ جناغی اسلامی که به‌صورت هشت بخش محرابی است تبدیل می‌شود.
یکی دیگر از عناصر معماری ایرانی که در ساخت برج به‌کاررفته، کاربندی است که از تزیینات بسیار کهن و زیبای معماری سنتی به شمار می‌آید. کاربندی نوعی پوشش از لنگه طاق‌ها یا باریکه‌هایی است که با قوس معین در موقعیت‌های مشخصی از سقف همدیگر را قطع و در بیشتر موارد به‌عنوان پوشش دوم به نسبت سقف اصلی به‌عنوان عنصری تزئینی یا ضد صدا کارکرد دارند.
استفاده از این عنصر در برج آزادی در نمای زیر طاق بنا، سقف سالن دانستنی‌ها و زیر گنبد رک در طبقه سوم برج نمود مشخصی دارد.
کاشی‌کاری یکی دیگر از تزیینات معماری ایرانی ـ اسلامی است که در سه سبک معرق، هفت‌رنگ و معقلی تقسیم‌بندی می‌شود. این سبک تزئینی بسیار ویژه در معماری برج آزادی به زیبایی به‌کاررفته است، به‌ویژه در نمای خارجی برج و گنبد طبقه بالایی آن به‌صورت خاص کاشی‌کاری معرق به چشم می‌خورد و استفاده از رنگ آبی فیروزه‌ای در این بخش از کاشی‌کاری تلاشی است برای پیوندهای معماری ایرانی با معماری اسلامی، در نمای شرقی ـ غربی برج در قوس جناغی نیز استفاده از کاشی‌کاری پرطاووسی نمای بسیار زیبایی از این هنر سنتی ایرانی را به نمایش گذاشته است.
استفاده از آب‌نما، قرارگیری برج در تقاطع دو محور اصلی میدان، چیدمان درخت‌ها و آکس بندی ردیف‌های آن و جاری شدن جریان آب در محور طولی میدان نیز از مهم‌ترین مشخصه‌های نمود باغ ایرانی به‌عنوان یکی از مظاهر هنر ایرانیان با قدمتی بیش از ۳۰۰۰ سال در طراحی برج و فضای جانبی آن است.
محوطه پیرامونی برج شامل ۶۵۰۰۰ مترمربع فضای سبز گل‌کاری و باغچه‌بندی شده است که در ساختمان آن ۲۵۰۰۰ قطعه سنگ و ۹۰۰ تن آهن به‌کاررفته است. طراحی نقوش میدان که باغچه‌ها و گل‌کاری‌ها را شکل می‌دهد، برگرفته از طرح داخلی گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان است با این تفاوت که هندسه دایره گنبد تبدیل به بیضی شده است.
از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این سازه، نقش پررنگ معماران و استادکاران ایرانی در طراحی و اجرای آن است که آن را به یک اثر کاملاً ایرانی تبدیل نموده است. تنها حضور شرکت مشاور خارجی در اجرای پروژه را باید در طراحی سازه‌ای میدان دانست که توسط شرکت Over Arup به سرپرستی مایکل دانکن صورت پذیرفته است.
در بخش زیرین برج آزادی، مجموعه‌ای از امکانات متنوع شامل سالن تشریفات، سالن ایران‌شناسی، گذرگاه پیشینیان، موزه، تالار آینه، سالن دانستنی‌ها، راهروی صنایع‌دستی و مردم‌شناسی، نگارخانه، کتابخانه تخصصی، سالن آمفی‌تئاتر تعبیه‌شده که هر یک از آن‌ها دارای کارکردی خاص در موضوع فعالیت این مجموعه فرهنگی است. دسترسی به طبقه زیرزمین برج از طریق زیرگذرهایی امکان‌پذیر است که در پیرامون محوطه میدان ایجادشده است.
نخستین بخشی که در این مجموعه قصد معرفی آن را داریم سالن ایران‌شناسی است که در فضایی به ابعاد ۲۱×۲۹ متر تعبیه‌شده است. بازدید از این سالن به‌وسیله نقاله‌های متحرکی امکان‌پذیر است که بازدیدکنندگان را از بالای ماکت کشور ایران به‌آرامی عبور داده و بدین ترتیب علاقه‌مندان به‌تناسب موقعیت جغرافیایی مشخص‌شده بر روی ماکت از طریق شبیه‌سازی مراکز تاریخی، مذهبی، صنعتی، اقتصادی امکان آشنایی با آثار شاخص و ویژگی‌های اقلیمی، محصولات کشاورزی، پوشاک و صنایع‌دستی خاص آن مکان را به دست می‌آورند.
بخش دیگر این مجموعه سالن تشریفات است که در فضایی به ابعاد ۹×۱۷ متر برای پذیرایی از میهمانان رسمی طراحی‌شده و از معماری خاصی برخوردار است که وجود نقش و نگارهای زیبا در بدنه بتونی و نیز تزئینات سقف بر جذابیت آن افزوده است.
از این سالن جهت برگزاری مراسم تشریفات و برگزاری کارگاه‌های آموزشی تخصصی (Work Shop) دیگر برنامه‌ها استفاده می‌شود. از ویژگی‌های معماری آن می‌توان به سقف زیبا و استفاده از نقوش تیشه‌ای بر روی بتن سفید اشاره کرد که برای اولین بار در کشور در برج آزادی انجام‌شده است.
گذرگاه پیشینیان همان‌گونه که از نامش پیداست راهرویی است که در هر طرف آن ویترین‌هایی حاوی اشیاء تاریخی و نفیس هزاره اول پیش از میلاد قرار دارد و در انتها به تالار کهن در زیر برج راه می‌یابد که در آن نیز ویترین‌هایی برای نمایش آثار فرهنگی، هنری و اشیاء نفیس وجود دارد.
در بخش شمالی تالار کهن، تالار دیگری قرار دارد تحت عنوان تالار آیینه قرار دارد که فضایی به ابعاد ۱۰×۲۰ متر است که در هر یک از اضلاع شرقی و غربی آن شش ویترین با موضوعاتی چون تعلیم و تربیت، خلیج‌فارس، محیط‌زیست، فرهنگ و هنر، بنای یادبود آزادی، آب و زندگی، ایران‌زمین، صنایع، دریای خزر، شهرسازی، ورزش و کشاورزی قرار دارد.
در ضلع شمالی تالار آیینه با یک اختلاف سطح، محوطه‌ای قرار دارد که در بخش شرقی آن کتابخانه به ابعاد ۱۲×۱۸ متر و ظرفیت پانزده هزار جلد کتاب، در بخش غربی راهرویی با هشت غرفه، در ضلع شمالی آن نگارخانه به ابعاد ۱۴×۱۷ متر و در ضلع جنوبی بخش اداری جای گرفته‌اند.
در انتهای نمایشگاه واقع در ضلع غربی، سالن‌های دانستنی‌ها و نمایش تعبیه‌شده است. پلان سالن دانستنی‌ها از دو دوازده ضلعی تشکیل‌شده که با مفصلی به یکدیگر مرتبط و در هر یک از آن‌ها، میزی به شکل دایره به همراه تعدادی رایانه قرار دارند که به اموری چون اطلاع‌رسانی، نمایش تصاویر و نظایر آن می‌پردازند.
سالن نمایش که به پیشرفته‌ترین فناوری‌های مرتبط مجهز شده است، فضایی مستطیلی شکل به ابعاد ۲۴×۵۰ متر است که ظرفیت پذیرش همزمان ۳۰۰ نفر را در ۱۸ سکو دارد. از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این سالن باید به سقف آن اشاره داشت که بر روی آن نقاشی‌هایی با سبک کوبیسم قرارگرفته و نور کنترل‌شده و زیبایی از پشت به آن می‌تابد.
دسترسی به طبقات بنا، پلکانی با ۲۸۶ پله در چهارگوشه تالار کهن امکان‌پذیر است.
ازآنجاکه انحنای پایه‌ها و بدنه‌های برج عملاً امکان طراحی و اجرای آسانسوری که بدون وقفه از تالار کهن به طبقه چهارم راه یابد را مهیا نمی‌کند. ازاین‌رو یک آسانسور بازدیدکنندگان را از تالار کهن به طبقه دوم و آسانسور دیگری آن‌ها را به طبقه چهارم هدایت می‌کند.
طبقه دوم که در ارتفاع ۲۳ متری از سطح زمین قرارگرفته، درواقع مکان قرارگیری بدنه‌های قوس اصلی برج و طرفین شرقی و غربی آن است. طبقه سوم، در ارتفاع ۳۳ متری گنبد بتنی بنا را در خود جای‌داده که از زیبایی منحصربه‌فردی برخوردار است.
طبقه چهارم با ارتفاع ۳۹٫۵ متر از سطح میدان بدنه‌های گنبد بتنی باروکشی از کاشی‌های آبی‌رنگ را در خود جای‌داده، همچنین وجود بازشوهایی به بازدیدکننده امکان دید به بخش‌هایی از شهر را از این طبقه فراهم می‌سازد.
از ویژگی‌های خاص بنا می‌توان به درهای یکپارچه آن اشاره داشت که وزن هر لنگه آن به‌طور تقریبی به بیش از ۳ تن می‌رسد. این حجم عظیم سنگی که در برخی از موارد به ارتفاعی در حدود ۳ متر می‌رسد به‌راحتی به‌وسیله اتصال‌های ساده و محورهای لولایی باز و بسته می‌شوند.
برج «شهیاد» که در ۲۶ اسفند ۱۳۵۳ به شماره ۱۰۰۸ به‌عنوان میراث ملی به ثبت رسیده است، اگرچه به‌عنوان یادمان رژیم گذشته ایران ساخته شد، اما خصوصیات ایرانی ـ اسلامی آن باعث شد تا در دوران جدید انقلاب اسلامی نیز به حیات خود ادامه داده و حتی به‌عنوان نماد انقلابی نیروهای حاکم با تغییر عنوانش به «آزادی» به مکانی برای گردهمایی‌های مناسبتی تبدیل شود.
در حال حاضر مجموعه فرهنگی و هنری برج آزادی تحت نظر بنیاد فرهنگی و هنری رودکی اداره می‌گردد و استفاده آن برای عموم آزاد است.
در سال‌های اخیر عملیات بازسازی برج و ترمیم و مرمت آن در دستور کار مشترک شهرداری تهران و بنیاد رودکی قرارگرفته و در جهت بهره بری بیشتر مردم از امکانات برج، پارکینگ اختصاصی در ضلع غربی میدان آزادی در نظر گرفته شده است که به‌نوبه خود می‌تواند انگیزه و رفاه بیشتری را برای بازدیدکنندگان به ارمغان بیاورد.
