نخستین بانک ایران با مجوزی که ناصرالدین شاه قاجار در ۱۱ بهمن ۱۲۶۷ صادر کرد، توسط بارون جولیوس دو رویتر تاسیس شد. امتیاز بانک در واقع سند تضمینی وامی بود که پادشاه برای سفر خود به فرنگستان نیاز داشت.
رویتر پیش از این نیز امتیازات دیگری از پادشاه قاجار بدست آورده بود که از جمله آن‌ها امتیاز تاسیس راه‌آهن و حق بهره‌برداری از معادن ایران بود. بانکدار انگلیسی که طبق این توافق به مدت ۶۰ سال این امکان را پیدا کرد تا در قالب فعالیت‌های بانکی خود از پرداخت هر گونه مالیاتی معاف باشد.
بانک شاهی همچنین توانست امتیاز چاپ انحصاری نخستین اسکناس بانکی را در ایران تصاحب کند. استفاده از اسکناس اگرچه به کندی در میان مردم رایج شد، اما این فرصت را به بانک داد تا بازار گردش مالی کشور را در طی یک دهه پس از آن در اختیار بگیرید و سکه‌های مضروب طلا و نقره را از معاملات خارج سازد. رونق کسب و کار بانکی رویتر همچنین باعث شد تا حجم وامی که به دربار قاجار و بزرگان سیاسی کشور می‌داد افزایش چشمگیری پیدا کند و در نتیجه آن نفوذ او در امور زیربنایی ایران بیش از گذشته باشد. آن‌چنان که توانست علاوه بر امتیازات گذشته، انحصار ماهیگیری در دریای خزر و کنترل تعرفه گمرکی در بندرها را نیز بدست بیاورد.
فروپاشی سلسله قاجار در یک معنا به زوال قدرت انحصاری بانک شاهی نیز منجر شد. دولت ایران دو سال پس از تاسیس بانک ملی ایران، در سال ۱۳۰۹ با پرداخت غرامت انحصار چاپ اسکناس را از بانک شاهی اخذ کرد و امور آن را به بانک ملی سپرد.
علیرغم محدودیت‌های پیش آمده، بانک شاهی همچنان به فعالیت اقتصادی خود در کشور ادامه داد. با سقوط پهلوی اول، بانک شاهی عنوان خود را به بانک انگلیسی خاورمیانه تغییر داد و نسبت به افتتاح شعباتی در کشورهای حاشیه خلیج فارس اقدام نمود. خرید امتیاز بانک مزبور توسط بانک اچ‌اس‌بی‌سی هنگ کنگ منجر به تغییر ساختار و نام شعب این بانک در ایران شد. بدین‌ترتیب نام بانک اچ‌اس‌بی‌سی خاورمیانه بر روی عمارت خورشید نقش بست. این روند ادامه یافت تا اینکه در نهایت در ۲۰ مرداد ۱۳۲۷ امتیاز رویتر به پایان رسید و بانک شاهنشاهی ایران از فعالیت بازماند. در بهمن ۱۳۲۸ نخستین بانک خصوصی کشور با عنوان بانک بازرگانی ایران تشکیل شد. چند سال پس از آغاز فعالیت این بانک، در ۲۹ شهریور ۱۳۳۱، ساختمان بانک شاهی به تملک بانک بازرگانی ایران درآمد. این روند تا پیروزی انقلاب اسلامی پابرجا ماند. در این دوره با تصویب قانون ملی‌شدن بانک‌ها، بانک بازرگانی ایران با بانک تجارت اذغام شد و تمامی اموال و سهام آن به این بانک انتقال یافت.
ساختمان کنونی موزه بانک تجارت با استفاده هوشمندانه از عناصر تزیینی معماری ایران همچون کاسه‌سازی در نیم‌گنبد سردر ورودی، کاشیکاری و گچبری یکی از زیباترین عمارت‌های تاریخی شهر تهران است. این دقت نظر در طراحی و ساخت نه تنها در نما، بلکه در فضای داخلی بانک نیز رعایت شده و ستون‌های بلند و سقف مرتفع بانک به سبک و سیاق معماری دوره پهلوی اول، نشانه‌هایی از معماری دوره هخامنشی را به نمایش می‌گذارد.
باید به این نکته توجه داشته باشیم که طراحی و ساخت سر در بانک به درخواست مدیران وقت آن به حسین لرزاده سپرده شد. این سفارش با اینکه نخستین کار مستقل لرزاده در مقام طراح و معمار بود، اما به خوبی توانست به یکی از شاهکارهای هنر معماری و کاشیکاری در ساخت ورودی یک بنا تبدیل شود.
ذکر این نکته لازم است که بدانیم ساختمان کنونی (عمارت خورشید)، در محل سابق خانه میرزا قهرمان امین لشکر بنا شده است. در واقع این خانه، با مجوز ناصرالدین شاه، تنها عمارت شخصی است که در آن زمان این امکان را پیدا می‌کند تا به میدان توپخانه دسترسی مستقیم داشته باشد. از این رو سر در و ورودی بسیار مجللی برای آن تدارک دیده شد. امین لشکر فاقد سواد و پایگاه اجتماعی لازم برای ارتقاء شغلی بود، با این وجود با پرداخت رشوه به درباریان توانسته بود به مناصب متعددی دست پیدا کند. در نتیجه برداشت غیر قانونی از بودجه لشکر آذربایجان و فساد مالی در گمرک، دولت وقت او را ملزم به پرداخت ۱۵ هزار تومان جریمه به خزانه نمود. وی از آنجایی که این میزان سرمایه در اختیار نداشت، مجبور شد خانه خود را در ازای دریافت یک الماس ۸ هزار تومانی و ۷ هزار تومان وجه نقد به علی‌خان امین‌الدوله واگذار نماید. او نیز پس از مدتی بنا را در سال ۱۲۶۶ به بانک جدید شرق فروخت.
بانک جدید شرق بدون اخذ مجوزهای لازم، عاملیت بانک انگلیسی را در ایران بر عهده داشت. فعالیت این بانک که با حمایت مستقیم سفارت بریتانیا انجام می‌شد. در داخل کشور با مقاومت‌هایی مواجه شد. این مقاومت به ویژه در میان صرافان و بنگاه‌های قرضه بود که فعالیت بانک و سود مناسبی که به وجوه امانتی نزد خود می‌پرداخت در عمل به زیان آن‌ها منجر می‌شد. در گیرودار این مخالفت‌ها بود که دولت تصمیم گرفت به نظام پولی جدید سامانی بدهد. لذا با صدور امتیار بانک شاهنشاهی ایران در عمل فعالیت بانک جدید شرق به پایان رسید و کلیه اموال آن در فروردین ۱۲۶۹ به بانک جدید واگذار شد. ساختمان مذکور تا سال ۱۳۰۶ پابرجا ماند. در این سال عمارت قدیمی تخریب شده و ساختمان فعلی جایگزین آن می‌شود. این ساختمان نیز در طول عمر نزدیک به ۱۰۰ساله خود به تغییرات بسیاری تن می‌دهد. مشخصا این تغییرات را می‌توان در چهار دوره ساخت و ساز و گسترش بنا دسته‌بندی نمود. در نتیجه این تغییرات بخش‌های جدیدی در امتداد شمال شرقی و جنوب شرقی اضافه شد. همچنین بخش مرکزی ساختمان در ضلع شرقی به ارتفاع یک طبقه احداث و به یال‌های شمال و جنوب سالن مرکزی نیز یک طبقه افزوده شد. این بخش در دوره ساخت و ساز بعدی به سه طبقه افزایش حجم و ارتفاع داد. سالن ارزی بانک در بخش شرقی احتمالا از آثار هوشنگ سیحون بایستی باشد. در کنار این نام از آرچی بالداسکات و نیکلای مارکف نیز به عنوان طراحان و معماران بخش‌هایی از بانک شاهی نام برده شده است.
پس از سیر تغییرات متعدد و بنیادین، از سال ۱۳۹۲، ساختمان بانک شاهی به عنوان قدیمی‌ترین ساختمان بانکی کشور به عنوان موزه و مرکز اسناد بانک تجارت مورد بهره‌برداری و استفاده قرار گرفت. در حال حاضر در کنار عمارت خورشید (هسته اصلی بانک)، ساختمان کتابخانه در محل سابق چاپخانه بانک واقع شده است. مخزن زیرزمینی بانک نیز برای تبدیل شدن به موزه تاریخ بانکداری ایران تغییر کاربری داده تا مجموعه نفیسی از سکه، اسکناس‌ها، اسناد تاریخی، هدایای اهداء شده به روسای بانک در دوره‌های مختلف تاریخی و بخشی از سفالینه‌های باستانی در آن به معرض دید عموم گذاشته شود. طبقات دیگر این مجموعه نیز با کاربری فرهنگی و نمایشگاهی بازسازی و مرمت شد.
نکته‌ای که بایستی به توضیحات مرتبط با ساختمان موزه بانک تجارت افزود این است که این ساختمان نخستین بنایی است که با کاربری تخصصی بانک در سال ۱۳۰۸ به بهره‌برداری رسیده است. تا پیش از این تاریخ، بانک‌ها با تغییر در فضاهای داخلی عمارت‌های اعیانی اقدام به توسعه شعب می‌نمودند. نمونه مشخص آن بانک شاهی است که بدو تاسیس در عمارت مسکونی امین لشکر فعالیت خود را آغاز نمود.
