خانه صادق هدایت، از برجستهترین نویسندگان معاصر ایران، یکی از خانههای تاریخی شهر تهران است که اهمیت آن تنها در انتساب آن به زادگاه مدرنترین نویسنده ایران نمیباشد، بلکه به دلیل جایگاه اجتماعی و سیاسی اعتضادالملک (پدر صادق هدایت)، این خانه محل تردد و مراجعه بسیاری از مشاهیر ایران عهد قاجاریه و پهلوی نیز بوده است. به همین دلیل معماری خانه را نیز بایستی مورد توجه قرار داد. چراکه به سبک و سیاق خانههای اعیانی عهد قاجار، نوع برجسته و ممتازی از معماری قاجاریه در این خانه نمود پیدا کرده است. به ویژه آنکه خانه تا پیش از تملک خاندان هدایت، منزل مسکونی احمد مشیرالسلطنه، رئیسالوزرای محمدعلی شاه قاجار به شمار میآمد. در واقع جد پدری صادق هدایت، جعفرقلی نیرالملک با خرید منزل مشیرالسلطنه و اراضی پیرامونی آن در شمال خیابان کنونی شهید تقوی (کوشک) باغ بزرگی میسازد و در آن برای هر یک از فرزندانش خانهای بنا میکند. از جمله آنها خانهای است که به اعتضادالملک اختصاص پیدا میکند. خانهای که صادق هدایت و دیگر برادران و خواهرانش در آن بدنیا آمده و بزرگ میشوند.
خانه تا سال ۱۳۲۳ همچنان در تملک خاندان هدایت است. در این سال فردی که اسمی از آن درج نشده، خانه را خریداری کرده و تا اوایل دهه پنجاه آن را در تملک خود نگاه میدارد. در سالهای آغازین این دهه، دفتر فرح دیبا به منظور ساخت موزه تخصصی صادق هدایت نسبت به تملک خانه اقدام نموده و زمینه ساخت موزه هدایت را فراهم میسازد.
عمارت تاریخی هدایت مساحتی بالغ بر۱۴۰۰ متر دارد. ورودی اصلی بنا در ضلع جنوبی و در خیابان شهید تقوی (کوشک) واقع شده است. سطح حیاط مربع شکل جنوبی خانه (حیاط بیرونی) که به نسبت حیاط شمالی از مساحت کمتری برخوردار است، حدود ۱۲۰ سانتیمتر پایینتر از سطح خیابان است. به همین نسبت ساختمان اصلی که در اطراف حیاط واقع شده است، ارتفاع پیدا میکند تا فضای مناسب برای تعبیه زیرزمینی به مساحت تقریبی ۸۰ متر مربع فراهم باشد. کارکرد ابتدایی زیرزمین به عنوان آشپزخانه و انباری بوده است. در سالهای اخیر در این بخش سرویسهای بهداشتی تعبیه شده است. سقف خانه به صورت شیروانی با خرپای چوبی است. چوب علاوه بر سقف، در طراحی و ساخت درها و پنجرههای خانه نیز نقش اساسی دارد.
ساختمان مرکزی ضمن دسترسی به حیاط جنوبی، از طریق پلکانی به حیاط شمالی نیز مرتبط است. سبک طراحی این حیاط وسیع از باغهای ایرانی تبعیت کرده و شامل یک حوض دایرهای مرکزی و باغچههای پیرامونی آن است. در ضلع جنوبی از طریق دو پلکان طاقدیسی، حیاط به زیر زمین متصل میشود. راههای دسترسی به فضاهای مسکونی و خدماتی طبقه اول نیز در دو سمت شرقی و غربی این حیاط تعبیه شده است.
تالار اصلی خانه در بخش مرکزی بنا، مساحتی بالغ بر ۲۴ متر مربع دارد که به ایوانی کوچک رو به حیاط مستطیلی شکل شمالی متصل است. ابعاد حیاط ۳۷ در ۲۵ متر است و یکی از جذابترین عناصر آن سکوی نشیمنی است که در شمال شرقی حیاط تعبیه شده است. سکویی که این گوشه از حیاط را به تماشاخانهای تابستانی تبدیل کرده است. اگرچه در سالهای اخیر، درختکاری سکو، قابلیت اجرای نمایش را از آن گرفته است.
جدا از شیوه ساخت و ساز در معماری قاجاریه، آن چیز که این گونه از معماری را متمایز میسازد، نماکاری و تزئینات بنا است. خانه پدری صادق هدایت به ویژه در بخش کاشیکاری بسیار جذاب است. ازاره پهنه جنوبی ساختمان دارای کاشیهای لعابدار برجستهای است که با نقشهای مختلفی از سربازان، گل، میوه، فرشته، ابنیه، مناظر طبیعی و نقش و نگار سنتی ایرانی تزئین شده است.
در سالهای پس از انقلاب، خانه هدایت مصادره و با انتقال لوازم و اقلام ارزشمند آن به موزه رضا عباسی، در اختیار دانشگاه علوم پزشکی تهران قرار میگیرد. متعاقب این تصمیم، در سالهای نخستین دهه شصت، پایگاه مقاومت بسیج شهید منتظری در این خانه مستقر شد، پس از آن برای مدتی خانه در اختیار کانون بسیج جامعه پزشکی قرار گرفت و پس از آن بیمارستان امیراعلم به عنوان بهرهبردار، خانه را به مهدکودک کارکنان خود تبدیل کرد و برای مدتی نیز از آن به عنوان کتابخانه بیمارستان استفاده نمود. خانه حتی برای مدت طولانی انبار ضایعات بیمارستان بود.
مداخله در معماری و آسیب رساندن به این خانه تاریخی در طول سالها به روشهای گوناگون ادامه یافت، از جمله این موارد تخریب بنا برای نصب کولر گازی، هواکش تصفیه خانه بیمارستان، پنجره، تابلوهای سردر، لوازم ورزشی حیاط، سطل زباله، درب ورودی بیمارستان و… است.
کاربریهای ناهمخوان با این خانه تاریخی صدمات فراوانی به آن وارد کرد. این روند ادامه یافت تا اینکه در نهایت سازمان میراث فرهنگی در تاریخ ۲۶ آبان ۱۳۷۸، خانه تاریخی هدایت را با شماره ۲۴۹۱ به فهرست آثار ملی ایران افزود تا سایه شوم تخریب و تصرف از روی این خانه ارزشمند برداشته شود.
